چکیده:
زبانهای دنیا برای نشاندادن روابط دستوری در جمله از شیوههای توالی، مطـابقه، و حالتنمایی اســـتفاده میکنند. نظام حالتنمایی خود به چند شیوه تقسیم شده است که یکی از آنها کنایی– مطلق یا ارگتیو است. ارگتیو حالتی است نحوی مربوط به فاعل فعل های متعدی که در آن، عامل به شکل غیرفاعلی و مفعول به شکل فاعلی ظاهر می شود. سه زبان تاتی، تالشـی و گیلـکی از گروه زبانها و گویشهای حاشیه خزر هستند که امروزه بسیاری از مردم ایران و خارج از ایران به این زبانها تکلــم میکنند. در اغلب گونههای دو زبان تاتی و تالشی، ساخت ارگتیو رعایت میشود، اما در زبان گیلکی از بین رفته، و فقط رسوباتی از آن باقی مانده است. هدف این مقاله نشان دادن رسوبات و شکلهای فروپاشی ساخت ارگتیو در زبانهای ذکرشده است. منظور از رسوبات ویژگیهایی است که از شکل اصلی این ساخت باقی مانده است. برای این منظور، ضمــن شناسایی شــکلهای مختلف فروپاشی، شواهدی از گونههای مختلف ذکر شده است. دادههای این تحقیق، علاوه بر روش میدانی، به صورت کتابخانهای نیز انتخاب و جمعآوری شده است. مطابق این تحقیق نحوه فروپاشی این ساختار را چنین میتوان بیان کرد که پیبستها از جایگاه دوم خارج شدهاند، و به سوی فعل در حال حرکتند؛ تطابق فعل با مفعول در شمار و شخص، و تمایز حالت فاعلی و غیرفاعلی اسمها در حال از بین رفتن هستند؛ نحوه استفاده از ضمیر اول شخص مفرد man/az در بسیاری از گونهها نابسامان شده است.
خلاصه ماشینی:
در اغلب گونه های دو زبان تاتی و تالشی ، ساخت ارگتیو رعایت میشود، اما در زبان گیلکی از بین رفته ، و فقط رسوباتی از آن باقی مانده است .
مطابق این تحقیق نحوة فروپاشی این ساختار را چنین میتوان بیان کرد که پیبست ها از جایگاه دوم خارج شده اند، و به سوی فعل در حال حرکتند؛ تطابق فعل با مفعول در شمار و شخص ، و تمایز حالت فاعلی و غیرفاعلی اسم ها در حال از بین رفتن هستند؛ نحوة استفاده از ضمیر اول شخص مفرد man/az در بسیاری از گونه ها نابسامان شده است .
. در این مقاله ، علامت های اختصاری زیر استفاده شده است : Nom: nominative, Obl: ablative,Acc: accusative, Abs: absolutive,Dat: dative, Erg: ergative, Dir: direct, Pst: past, Fut: future, Pl: plural, Fem: feminine, Masc: masculine, Sg: singular, Clt: clitic.
از بین روش های فوق ، نظام حالت نمایی خود به چند شیوه تقسیم شده است (-Dabir ,٣٣٢ :١٩٧٨ ,Comrie :(moghaddam, 2012: 33 ١- زبان های فاعلی- مفعولی ١: در این زبان ها، فاعل جملۀ لازم و فاعل جملۀ متعدی یکسان و متفاوت از مفعول جملۀ متعدی نشانه میگیرند.
از ویژگیهای ساخت ارگتیو در زبان های فوق این است که وقتی فعل جملۀ ماضی و متعدی باشد: ٤-١ فاعل جملۀ حالت غیرفاعلی میگیرد: (2)Amad-ə hasan-əš bə-za.
شکل غیرفاعلی دیگری از ضمیر اول شخص مفرد ساخته شده است ؛ یعنی در تالشی شمالی، علاوه بر اینکه این ضمیر شکل فاعلی خود (za) را در ساخت ارگتیو از دست داده و به جای آن از man استفاده میشود، به جای man نیز به قیاس دیگر صیغه ها، از man-i استفاده میشود.