چکیده:
قرن سوم هجری از نظر گسترش علوم معقول و فرهنگ اسلامی، یکی از اعصار
درخشان تاریخ تمدن اسلامی است که خود مدیون کوشش دانشمندان بسیار است.
یکی از این عالمان ابن قتیبه دینوری (213 ـ 276 ق)، مؤلف دهها کتاب در
موضوعات علوم اسلامی، ادب و تاریخنگاری است که علیرغم معروفیت زیاد، خود
و آثارش کمتر مورد توجه بودهاند. ابن قتیبه مؤلف چند اثر برجستهی تاریخی همچون
عیون الاخبار، المعارف و... نیز هست که به خاطر شخصیت علمی نویسنده و قدمت
آثارش از مهمترین منابع تاریخی دربارهی اوضاع سیاسی، فرهنگی و نظامی سه قرن
نخست اسلامی و حتی قبل از اسلام به شمار میروند.
در این مختصر ضمن بیان احوال ابن قتیبه، آثار تاریخی او به بحث گذاشته شده
است.
خلاصه ماشینی:
"ابن قتیبه در مقدمهی کتاب تصریح میکند که تاریخ خلفا را تا عهد مستعین (248 ـ 252 ق) آورده است،46 در حالی که در متن موجود از سه نفر پس از مستعین، یعنی معتز (252 ـ 255 ق) مهتدی (256 ـ 255 ق) و معتمد (279 ـ 256 ق) یاد شده است؛47 و در مورد اخبار خلفا آخرین خبر همان بیعت با معتمد در روز سه شنبه 14 روز باقی مانده از رجب سال 256 است.
در لابهلای این همه نوشته، برای هر طبقه و صنفی مطلب میتوان یافت و این مطالب که اغلب به صورت روایات کوتاه با ذکر سلسله راویان جمع شده است و یا از کتابهایی اخذ گردیده که از فحوای آنها میتوان اوضاع فرهنگی، اجتماعی و تاریخی فراوانی استنباط کرد، نحوهی دیدگاههای افراد مختلف، خاطرات شخصی، در شرح حوادث بزرگ به نقل از شاهدان ماجرا، پند و امثال، اشعار بدیع، نکات اخلاقی، نصیحت بزرگان، اندرز صالحان، کلمات عاقلان، رجز شجاعان، دعای عابدان، خطبهی حاکمان، توجیه مقصران، بذلهگویی دلقکان و جهل عوام در سراسر کتاب عیون الاخبار به چشم میخورد و کتاب برای شناخت هر چه بیشتر اوضاع و احوال عمومی سه قرن اول اسلامی نهایت اهمیت را دارد.
60 منابع عیون الاخبار و کتاب المعارف اگر ابن قتیبه را با همگنانش به خصوص تاریخنگاران قرن سوم مقایسه کنیم، امتیاز مهمی بر سایرین دارد و آن این که ابن قتیبه معمولا از کتابهایی که نقل قول نموده یا مطلبی اخذ کرده به صراحت نام برده است، در حالی که معاصران او مانند ابوحنیفه دینوری بلاذری، یعقوبی و طبری از منابع مکتوب خود نام نمیبرند."