چکیده:
این درسگفتار تاریخ کلام شیعه را با نگاهی میراثشناسانه بررسی میکند. میراث کلامی را میتوان از سه منظر قالب، سبک و محتوا بررسی کرد. این بررسی علاوه بر اینکه ابعاد مختلف هر اثر کلامی را روشن میکند، میتواند به ما در تعیین زمان نگارش آثاری که هویت مؤلفانشان معلوم نیست و نیز در تشخیص هویت مؤلفان این آثار کمک کند. وقتی از این سه منظر، نگاهی از فراز به تاریخ کلام شیعه میافکنیم، میتوانیم آن را به چهار دورة کلی تأسیس، رقابت با فلسفه، فلسفی شدن و دورة معاصر تقسیم کنیم. دورة تأسیس، خود دارای سه دورة فرعی پیدایش، نظریهپردازی و جامعنگری است. میتوان با نگاهی گونهشناسانه، میراث کلامی هر مرحله را در دستههای مختلفی طبقهبندی کرد. درسگفتار حاضر، در ادامه با بیان اینکه بخش عظیمی از میراث کلامی مربوط به دورة نظریهپردازی، مفقود شده به عوامل مثبت و منفی این فقدان اشاره، و امکان بازسازی میراث این مرحله را بررسی میکند.
خلاصه ماشینی:
"از سوی دیگر، شناخت دوره و فضای یک اثر به ما کمک میکند که به عمق اندیشههای صاحب آن اثر راه پیدا کنیم؛ برای مثال از تعدادی از متفکرانمان تنها یک اثر به دست ما رسیده است و باید از طریق همین یک اثر به جوانب مختلف اندیشة او راه پیدا کنیم و به سؤالاتی از این قبیل پاسخ دهیم که «او چگونه میاندیشیده است؟»؛ «با چه رویکردی به مسئلة کلام نگاه میکرده است؟»؛ و «مصادر و منابع فکری او چه بوده است؟».
مراد از شرحنویسی، نوشتن شرح بر کتب کلامی مهم است که یک سنت مستمر در تاریخ کلام امامیه است؛ برای نمونه میتوان به تمهید الاصول شیخ طوسی در شرح جملالعلم و العمل سید مرتضی یا کشف المراد علامه حلی در شرح تجرید الاعتقاد خواجه نصیرالدین طوسی اشاره کرد.
بسیاری از خطاهای تاریخی از نداشتن نگاه سبکشناسانه و مضمونشناسانه ناشی میشوند؛ برای مثال آشنایی با سبک و مضمون میتواند ما را متوجه کند که مثلا کتاب النکت الاعتقادیه که به شیخ مفید نسبت داده شده نمیتواند از آن او باشد و متعلق به دوران متأخرتری است؛ چراکه در این کتاب از اصطلاحاتی مانند واجب و ممکن استفاده شده است که نه تنها در هیچ کدام از کتابهای مفید سابقه ندارد؛ بلکه توسط معاصران او نیز به کار نرفته است (مکدرموت، 1384: 63- 65).
اگر کل میراث گزارش شدة کلامی اهل حدیث و روایات اعتقادی آنها و نیز خطب خلیفة اول و دوم را هم جمعآوری کنیم و مجموعشان را با آنچه که در تاریخ تشیع از خطبهها و نامهها و مناشدهها وجود دارد، مقایسه کنیم و یک کار استنادی تطبیقی صورت دهیم، تا حدودی میتوانیم این مدعا را ثابت کنیم که میراث کلامی امامیه در مرحله نخست، دارای حجم قابل توجهی است و خیلی برتر از سایر فرقههاست."