خلاصة:
بعد از طرح اندیشه احداث راه‌آهن در ایران عصر ناصری توسط اروپایی¬ها، عده¬ای از اندیشمندان ایرانی در مورد احداث راه‌آهن در ایران تفکر و تامل کردند و در طرح¬ها و اندیشه¬های خود، ضمن تشریح ضرورت¬ها، فواید و نحوه انجام کار، میان راه‌آهن و ترقی و پیشرفت جامعه ایرانی ارتباط مستقیم برقرار کردند. ارتباط میان راه‌آهن و ترقی در نوشته¬های این اندیشمندان روزگار ناصرالدین شاه، مساله¬ای است که در مقاله حاضر با روش توصیفی و تحلیلی و با استفاده از آثار و طرح¬های به جا مانده از اندیشمندان در روزنامه اختر و نسخ خطی و اسناد مورد بررسی قرار می گیرد و به این پرسش پاسخ داده می¬شود که اندیشمندان ایرانی در مورد ورود به عصر سرمایه داری چه نقشی به راه‌آهن می‌دادند؟
After the Europeans presented the idea of constructing railroad in Iran in the era of Nasseri، some Iranian scholars considered the issue and not only defined the necessities، advantages، and the way the work should be done but also made a direct relation between railroad and progress and development of the Iranian society، in their plans and thoughts. The relation between the railroad and progress mentioned in the written records of these scholars is an issue that is studied in with an analytic method in this article، taking advantage of the works and plans left behind by scholars in Akhtar newspaper، texts and documents. Finally، the Question “what role did the Iranian scholars define for the railroad in entering the era of colonialism?” is answered.
ملخص الجهاز:
ارتباط میان راه‌آهن و ترقی در نوشته¬های این اندیشمندان روزگار ناصرالدین شاه، مساله¬ای است که در مقالۀ حاضر با روش توصیفی و تحلیلی و با استفاده از آثار و طرح¬های به جا مانده از اندیشمندان در روزنامۀ اختر و نسخ خطی و اسناد مورد بررسی قرار می گیرد و به این پرسش پاسخ داده می¬شود که اندیشمندان ایرانی در مورد ورود به عصر سرمایه داری چه نقشی به راه‌آهن می‌دادند؟ واژه‌های کلیدی راه‌آهن، عصر ناصرالدین شاه قاجار، اندیشمندان ایرانی، ترقی، دروۀ سرمایه داری.
این تحقیقات سیر تاریخی احداث راه‌آهن در ایران را مورد بررسی قرار داده اند ولی در آنها به اندیشۀ راه‌آهن در میان اندیشمندان ایران عصر ناصری کمتر توجه شده است.
هر چند انگلیسی¬ها عملا موفق به احداث راه‌آهن مورد نظر خود نشدند ولی فعالیت¬های آنها، توجه دیگر قدرت¬های استعماری همچون روس¬ها را به فعالیت در عرصۀ راه‌آهن ایران جلب کرد و طرح¬های مختلفی برای احداث راه‌آهن در ایران توسط این قدرت¬های استعماری ریخته شد (محبوبی اردکانی، 2537: 2/ 324- 321؛ کاظم زاده، 1371: 142 و 146).
در ایران عصر ناصری، بسیاری از اندیشمندان در مورد راه‌آهن ابراز عقیده کرده¬اند ولی از میان آنها میرزا یوسف خان مستشارالدوله اولین اندیشمندی است که طرح¬هایی را برای احداث راه‌آهن ارائه کرده است.
در واقع ایجاد ارتباط میان مناطق مختلف ایران و بازارهای جهانی، نکته¬ای بود که هواداران راه‌آهن در مورد آن توافق نظر داشتند و معتقد بودند که راه‌آهن اسباب بهبود کشاورزی، صنعت، تجارت و مسافرت ایران را فراهم می¬سازد و زمینه را برای ترقی آن آماده می¬کند.
(
, 
, 
)
