خلاصة:
دوره قاجــار به دلیل تعــارض دو حوزه مهم اجتماعی یعنی ســاختار و گفتمان بومی با ســاختار و گفتمــان تقلیدی و غیربومی در عرصه اجتماعی ، سیاســی و فرهنگی دارای اهمیت واکاوی و آسیب شناســی می باشد. چه این که این فضا فراهم آورنده فرصتی برای سیاســیون دگراندیش بود تا در ســایه آن نه تنها اندیشــه های عرفی جامعه بلکه ادبیات و گفتمــان خــواص را نیز تحت تغییر و تبدل قرار دهند. در ایــن بین اماکن مذهبی به دلیل قداســت و مسئولیت های نظری و عملی ، نقش مهمی در اطلاع رسانی و آگاه ساختن آحاد جامعه از تهدیدها و فرصت های اجتماعی و سیاســی پیش آمده داشــته اند و در این دوره طبقات مختلف جامعه را نســبت به وظایف و مســئولیت های اجتماعی و سیاسی هوشیار نمودند. اماکن مذهبی با ایجاد اتحاد و انســجام ملی ، ســازماندهی نهضت ها و جریان ها، توجــه دادن به موضوعات ملی و فراملــی ، ایجاد گفتمان تعامل و همگرایی ، هدایتگری و ســنجش مشروعیت و مقبولیت سیاست ها و سیاســیون ، با رویکرد مقاومت و پایداری در مقابل هه مج و ترفندهای سایسـیون باگینه و باگینگان سایسـی به ماقبله برخاسـتدن. این تحقیق با شناســایی کارکرد سیاسی و اجتماعی اماکن مذهبی دوره قاجار علاوه بر کشف کارکردهــای گوناگون اماکن مذهبــی در ادوار مختلف تاریخــی ، می تواند الگویی برای کارکردشناسی و آسیب شناسی اماکن مذهبی در عصر حاضر به عنوان عصر طلایی تاریخ تشــیع تلقی شــود. کارکردی که در آن صیانت از هویت و بنیان های مذهبی و ملی نقش مهمی در تقویت گفتمان مقاومت و پایداری ملی در مواجهه با هجمه های فکری و سیاسی بیگانگان از نخستین و مهم ترین مولفه های آن خواهد بود.
ملخص الجهاز:
مهم ترین تحولات اجتماعی این دوره را شــاید بتوان فهرست وار این چنین برشــمرد: آغاز جنگ های ایران و روس ، پایان جنگ های ایــران و عثمانــی ، انعقاد قراردادهای سیاســی و اقتصادی بین ایــران و برخی از دولت های اروپایی همچون انگلســتان و فرانســه ، اشغال سفارت روسیه و کشــته شدن سفیر روسیه و سی وشــش نفر از اعضای سفارت در تهران ، قیام آقاخان محلاتی پیشوای اسماعیلیه بر علیه حکومت مرکزی ، ظهور ســیدعلی محمد باب و پیامدهای مذهبی و سیاسی آن ، اعطای امتیاز تأســیس بانک شــاهی و اســتقراضی به دولت های انگلیس و روس ، اعطای امتیاز تنباکو به شرکتی انگلیسی ، تأســیس مدارس فرنگی در شهرهای متعدد، حضور گسترده میسیونرهای مذهبی در شـهرهای ایران ، اعزام دانشـجو به اروپا، اسـتخدام مس ـشتاران خارجی در امور اقتصادی و فرهنگی ایران ، تأسیس دارالفنون ، فرمان مشروطیت ، تأسیس مجلس شورای ملی ، ظهور اندیشــه های اصلاح گرایانه متأثر از جریانهای سیاسی و اجتماعی فراملی چون لژهای فراماســونری در قاهره و پاریس ، تحولات سیاســی و اجتماعی در عثمانی و روسیه تزاری ، تأثیرگذاری ســفارتخانه ها در تحولات داخلی ایران ، گرایش های صوفیانه برخی از سلاطین و دولتمردان قاجار و ...
بــه هر ترتیب نقش آفرینی اماکن مذهبــی در تقویت گفتمان مقاومت و پایداری در دوره قاجار را می توان در چند محور دسته بندی نمود: ایجاد اتحاد و انسجام ملی افراد یک جامعه به دلیل دارا بودن ویژگی هایی چون ، تحصیلات ، شغل ، صنف ، طبقه اجتماعی و اقتصادی ، گرایش های فکری، سیاسی و مذهبی و سایر ممزیه های فرهنگی ، اقتصادی و حتی نژادی دارای گسســت های اجتماعی می باشــند.