خلاصة:
این نوشتار در صدد تبیین جایگاه وقف در گفتمان فرهنگی پس از تشکیل دولت صفویه میباشد. بدینمنظور ابتدا وضعیت موقوفات قبل از دوره صفویه بررسی میشود؛ سپس اهمیت وقف در حکومت صفویه و حکومتهای پسین، از دو منظر نظارت دستگاه حکومتی در نگاهداری و ادارهی املاک وقفی و همچنین اهتمام پادشاهان در وقف املاک خود برای برخورداری از پاداش اخروی و تعهد آنان جهت رواج مذهب شیعه بدین طریق، مطالعه میگردد. همواره اوضاع فرهنگی اجتماعی جامعهی ایرانی نقش تعیینکنندهای در نوع موقوفات داشته است. حتی گاهی ناحیهی جغرافیایی سبب نوع خاصی از وقف گردیده؛ وقف قناتها در ناحیهی کویری یزد حاکی از این مطلب است. همچنین اهمیت اقتصادی و اجتماعی موقوفات از جمله موقوفات آستانه مقدسه حضرت معصومه (ع) با استناد به اسناد مربوط به این آستانه نیز بررسی شده است.
ملخص الجهاز:
بدینمنظور ابتدا وضعیت موقوفات قبل از دوره صفویه بررسی میشود؛ سپس اهمیت وقف در حکومت صفویه و حکومتهای پسین، از دو منظر نظارت دستگاه حکومتی در نگاهداری و ادارهی املاک وقفی و همچنین اهتمام پادشاهان در وقف املاک خود برای برخورداری از پاداش اخروی و تعهد آنان جهت رواج مذهب شیعه بدین طریق، مطالعه میگردد.
بعد از ضعف سلاجقه عراق چنانکه میدانیم امرای مختلف آنان هریک دستگاهی ترتیب داده بودند و غالبا میان آنان از یک طرف و میان شاهان و شاهزادگان سلجوقی و بین سلاطین سلجوقی و امرای طاغی از جانب دیگر کشاکش و نزاع دایر بود و در این جنگها و مبارزات بر مردم بیدادها میرفت و غارتها و فسادها صورت میگرفت و همچنین مصاحف و کتب وقفی که از مدارس و دارالکتبها غارت کرده بودند در همدان به نقاشان میفرستادند و ذکر وقف محو میکردند و نام و القاب آن ظالمان بر آن نقش میزدند و به یکدیگر تحفه میساختند!»() در زمان سلطان محمود، حسنک وزیر در پناه حمایت سلطان، به املاک شخصی و زمینهای وقفی خاندان میکائیلیان تجاوزاتی میکند تا محمود زنده بود کسی جرأت شکایت کردن نداشت، پس از آنکه مسعود به امارت رسید به سال 421 هـ.
در بخش موقوفات، مسؤولیت اصلی از آن صدر بوده و به لحاظ اهمیت وقف و این که موقوفات منبع درآمد مهمی برای اداره مساجد و مدارس و دیگر بقاع متبرکه بوده است، خود به خود مسؤولیتهای دیگری را نیز برای صدر به همراه داشته است.