خلاصة:
تمثیل یکی ﺍﺯ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﮔﺴﺘﺮﺩﻩ، ﭘﺮﺳﺎﺑﻘﻪ ﻭ ﭘﺮﮐﺎﺭبرﺩ ﺩﺭ اشعار شاعران ﺩﺭ ﺩﻭﺭﻩﻫﺎﻱ مختلف شعر ﻓﺎﺭﺳﻲ است. با توجّه به اهمّیّت این ﻣﻮﺿﻮﻉ، ﺩﺭ ﮐﺘابهای ﺑﻴﺎﻧﻲ ﻭ ﺑﻼﻏﻲ ﺗﻌﺮﻳفهاﻱ متعدّدی برای ﺁﻥ ﻧﻘﻞ کردهﺍﻧﺪ. خاقانی که یکی ﺍﺯ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﺎﻥ ﺻﺎﺣﺐ سبک شعر ﺩﺭ ﺩﻭﺭﺓ ﺳﻠﺠﻮﻗﻲ ﻣﺤﺴﻮﺏ ﻣﻲ شود، به ﻣﻘﻮﻟﺔ تمثیل ﻧﮕﺎﻫﻲ ﻭﻳﮋﻩ ﺩﺍﺭﺩ. ﺩﺭ اینجستار ﻧﮕﺎﺭﻧﺪه ﺩﺭ ﺍﺑﺘﺪﺍ ﺿﻤﻦ ﭘﺮﺩﺍﺧﺘﻦ ﺍﺟﻤﺎﻟﻲ به ﺗﻌﺮﻳفهاﻱ مختلف تمثیل، اشعار خاقانی ﺭﺍ ﺍﺯ این ﺟﻨﺒﻪ ﺩﺭ ﺩﻭ ﻣﻘﻮﻟﺔ ﺍﺻﻠﻲ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﺍﻫﺪﺍﻑ ﻭ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺍﺑﺰﺍﺭ ﮐﺎﺭبرﺩ تمثیل بررسیکرده، ﺩﺭ ﭘﺎﻳﺎﻥ به این ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺭﺳﻴﺪﻩﺍست که ﺍﻭﻻ ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪﻩﺍﻱ ﺍﺯ ﺍﻧﺪﻳﺸﺔ ﻣﺤﻮﺭﻱ خاقانی که ﺍﺯ ﻭﻳﮋﮔﻲﻫﺎﻱ ﻣﻌﻤﻮﻝ ﻭ ﻣﺮﺳﻮﻡ شاعران این عصر است، ﺩﺭ ﺗﻤﺜﻴﻼﺕ ﻭﻱ؛ ﺑﻮﻳﮋﻩ ﺗﻤﺜﻴﻼﺗﻲ که بهصورت ﺗﻠﻤﻴﺢ ﺩﺭ ﺁﻣﻮﺯﻩﻫﺎﻱ ﻗﺮﺁﻧﻲ ﻭ ﺍﻋﺘﻘﺎﺩﻱ بیان ﺷﺪﻩ، ﺗﺠﻠّﻲ پیدا کرده است؛ ﺛﺎﻧﻴﺎ ﺍﻏﺮﺍﺽ ﻭ ﺍﺑﺰﺍﺭ ﻣﺘﻨﻮّﻉ ﮐﺎﺭبرﺩ تمثیل ﺩﺭ اشعار خاقانی، ﮔﻮﺍﻩ ﺩﻳﮕﺮﻱ بر ﻓﺮﺩﻳّﺖ ﻭ سبک ﺷﺨﺼﻲ ﻭﻱ ﻣﺤﺴﻮﺏ ﻣﻲ شود.
ملخص الجهاز:
ﺩﺭ اینجستار ﻧﮕﺎﺭﻧﺪه ﺩﺭ ﺍﺑﺘﺪﺍ ﺿﻤﻦ ﭘﺮﺩﺍﺧﺘﻦ ﺍﺟﻤﺎﻟﻲ به ﺗﻌﺮﻳفهاﻱ مختلف تمثیل، اشعار خاقانی ﺭﺍ ﺍﺯ این ﺟﻨﺒﻪ ﺩﺭ ﺩﻭ ﻣﻘﻮﻟﺔ ﺍﺻﻠﻲ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﺍﻫﺪﺍﻑ ﻭ ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺍﺑﺰﺍﺭ ﮐﺎﺭبرﺩ تمثیل بررسیکرده، ﺩﺭ ﭘﺎﻳﺎﻥ به این ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺭﺳﻴﺪﻩﺍست که ﺍﻭﻻ ﺑﺨﺶ ﻋﻤﺪﻩﺍﻱ ﺍﺯ ﺍﻧﺪﻳﺸﺔ ﻣﺤﻮﺭﻱ خاقانی که ﺍﺯ ﻭﻳﮋﮔﻲﻫﺎﻱ ﻣﻌﻤﻮﻝ ﻭ ﻣﺮﺳﻮﻡ شاعران این عصر است، ﺩﺭ ﺗﻤﺜﻴﻼﺕ ﻭﻱ؛ ﺑﻮﻳﮋﻩ ﺗﻤﺜﻴﻼﺗﻲ که بهصورت ﺗﻠﻤﻴﺢ ﺩﺭ ﺁﻣﻮﺯﻩﻫﺎﻱ ﻗﺮﺁﻧﻲ ﻭ ﺍﻋﺘﻘﺎﺩﻱ بیان ﺷﺪﻩ، ﺗﺠﻠﻲ پیدا کرده است؛ ﺛﺎﻧﻴﺎ ﺍﻏﺮﺍﺽ ﻭ ﺍﺑﺰﺍﺭ ﻣﺘﻨﻮﻉ ﮐﺎﺭبرﺩ تمثیل ﺩﺭ اشعار خاقانی، ﮔﻮﺍﻩ ﺩﻳﮕﺮﻱ بر ﻓﺮﺩﻳﺖ ﻭ سبک ﺷﺨﺼﻲ ﻭﻱ ﻣﺤﺴﻮﺏ ﻣﻲ شود.
ﺩﺭ ﺍﺑﻴﺎﺕ ﺯﻳﺮ ﻣﻀﺎﻣﻴﻨﻲ ﻫﻤﭽﻮﻥ توجه بهﮔﺬﺭ ﻋﻤﺮ، ﺑﻲ ﻭﻓﺎﻳﻲ ﺭﻭﺯﮔﺎﺭ، اهمیت ﺳﺨﻦ بهﺭﻭﺵ تمثیل بیان ﺷﺪﻩاست: به چاه جاه چه افتی و ماه در نقصانبهقصد فصد چهپوییو ماه در جوزا4 ( دیوان : 7) ﺩﺭ باﺏ تمثیل بیت ﻓﻮﻕ باید ﮔﻔﺖ، ﺑﺨﺸﻲ ﺍﺯ ﺗﻤﺜﻴﻼﺕ شاعران ﻣﺮﺑﻮﻁ به باﻭﺭﻫﺎﻱ ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ ﻭ ﻧﺠﻮﻣﻲﻗﺪﻳﻢ است که ﺍﮔﺮ ﭼﻪ ﻣﻤﮑﻦ است، ﺷﺎﻋﺮ ﻓﺮﺯﺍﻧﻪ ﻭ ﺣﮑﻴﻤﻲ ﭼﻮﻥ خاقانی به این باﻭﺭﻫﺎ ﻣﻌﺘﻘﺪ ﻧﺒﺎﺷﺪ؛ ﻭﻟﻲ برای ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻣﺠﺮﺩ ﻭ ﺍﻧﺘﺰﺍﻋﻲ این ﺍﻣﻮﺭ ﺭﺍ ﺣﻘﻴﻘﺖ ﻓﺮﺽ کرده است.
ﻳﺎ ﺩﺭ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﭘﻴﺸﻮﺍﻳﺎﻥ ﺩﻳﻨﻲ خود ﺍﻳﻨﮕﻮﻧﻪ ﺍﺯ تمثیل ﺑﻬﺮﻩﻣﻨﺪ ﮔﺮﺩﻳﺪﻩ است: گر زدرت غایبم جان بر تو حاضر است مهره چو آمد به دست مار به کف گو میا ( دیوان : 39) ﻭ ﺩﺭ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺗﺎﺝ ﺍﻟﺪﻳﻦ ﺭﺍﺯﻱ ﮔﻔﺘﻪ است: دل پاکش محل مهر من است مهر کتف نبی است جای مهار ( دیوان : 204) 2- ﻣﻔﺎﺧﺮﻩ به ﺟﺎﻳﮕﺎﻩ ﺷﺎﻋﺮﻱ خود ﺩﺭ دیوان خاقانی ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺑﻴﺸﺘﺮ شاعران سبک ﺁﺫﺭباﻳﺠﺎﻧﻲ، اشعار ﺯﻳﺎﺩﻱ ﺩﺭ بیان ﻣﻔﺎﺧﺮﻩ ﻭ خودﺳﺘﺎﻳﻲ است، ﻧﮑﺘﺔ ﻗﺎﺑﻞ توجه ﺩﺭ ﻣﻮﺭﺩ این ﮔﻮﻧﻪ اشعار خاقانی این است که ﺍﺻﻮﻻ یکی ﺍﺯ ﺟﻨﺒﻪ ﻫﺎﻱ ﺯﻳﺒﺎﺷﻨﺎﺳﻲ اشعار ﻭﻱ ﻣﺮﺑﻮﻁ به همین ﻣﻘﻮﻟﻪ (ﻣﻔﺎﺧﺮﻩ) است.