خلاصة:
هرچند محمدحسین طباطبایی درباره مسئولیت اخلاقی بحث مسـتقلی نـدارد، امـا می توان مباحث مربوط به این مسئله را در آثار وی بـازخوانی کـرد. وی مسـئولیت اخلاقی را پاسخ گویی به استدلال های مرتبط با امر اخلاقی می دانـد. بـا توجـه بـه اصول هستی شناختی و انسان شناختی همچون اصالت وجود، علیت ، سیر اشتدادی و ابعاد مختلف زنـدگی انسـان ، او در قبـال خداونـد، دیگـر انسـان ها و جهـان دارای مسئولیت اخلاقی است . در مسئولیت اخلاقی ، عامل فعـل بـه عنـوان عامـل دارای علم ، قدرت و اختیار موضوعیت دارد و عمل به عنوان متعلق عامل . توجه بـه نکتـه اخیر معلوم می کند کـه از نظـر طباطبـایی مسـئولیت اخلاقـی مولفـه ها و شـرایط متعددی دارد. چالش فراروی مسئولیت اخلاقی ، که هم از منظری کلامی و هـم از منظری فلسفی قابل طرح است ، مسئله جبر است .
ملخص الجهاز:
"به هر حال ، عـلاوه بـر خداوند اما عامل در قبال انسان های دیگر و همین طور در قبال جهان و محلی کـه در آن زنـدگی می کند اخلاقا مسئول است .
زیرا بـه نحـو برهان خلف اگر آگاهی از عمل ، شرط مسئولیت اخلاقی نباشد، آنگاه میان عالم و جاهل به عمـل فرقی باقی نخواهد بود و این تالی فساد دارد و اخلاقا باطل است .
٢. قدرت «اراده » به عنوان یکی از مبادی انجام دادن عمـل اهمیـت اساسـی دارد و اهمیـت آن بـه قـول طباطبایی در این است که افعال حیوان بما هو حیوان جـز بـه اراده صـادر نمی شـود (طباطبـایی ، ٢٠٠٧.
طباطبایی قائل به همین دیدگاه است و معنـای آن را چنین توضیح می دهد: انسان فعل را با اراده انتخاب می کند ولی در اراده تحت تأثیر علتی خارج از خودش است و این است معنای امر بین امرین که میان دو قول جبر و تفویض واقع است ، نه اینکه بعضی افعال علت دارند و بعضی دیگر ندارند (طباطبایی ، ١٣٨٧: ١٨٧).
در صورت تحقق علت تامه ، این عمل ضـروری خواهـد بود ولی اگر بعضی از اجزای علت نباشد آنگاه دیگر نسبت ضـرورت برقـرار نخواهـد بـود، بلکـه ممکن است این فعل از فاعل صادر شود یا نشود؛ و این همان «اختیار» است و انسان فطرتا خود را مختار و آزاد در فعل و ترک می داند (طباطبایی ، ١٣٨٧: ١٨٤؛ مطهری ، ١٣٨٣: ٦٠٧-٦٠٨).
پس کشف منطق درونی نظام مسئولیت اخلاقی مستلزم ایـن اسـت که تفکر طباطبایی در کلیـتش اندیشـیده ، و از دل آن ، بـه تبیـین همه جانبـه ٴ مسـئولیت اخلاقـی پرداخته شود."