خلاصة:
از دیرباز شستشو، آرایش و پاکی از اهمیت بهخصوصی برخوردار بوده است، در ایران از روزگاران کهن، شستشوی بدن از دو منظر اهمیت داشته است: نخست از جهت پاکی و بهداشت بدن و دیگر از نظر آیینی و مذهبی (تطهیر و غسل). حمامها در ساختار کالبدی خود به دو دسته: حمامهای عمومی و حمامهای خصوصی تقسیم میشوند. در دوران اسلامی، با توجه به تاکید دین اسلام بر نظافت، اصول و موازین شرعی، مخصوصا غسل و ضرورت وجود حمام در نزدیکی اماکن مقدس بهویژه زیارتگاهها، حمامهای عمومی با توجه به سنت حسنه وقف، جایگاه ویژه و نقش حیاتی در فضای معماری - شهرسازی داشته است؛ بهطوری که یکی از عناصر اصلی و کلیدی ساختار شهر بهشمار رفته و از ساختار و معماری مشخصی تبعیت کرده است. به دلیل اهمیت ویژه حمامها در شهر نهاوند، چهار نمونه از حمامهای عمومی از دوران اسلامی متاخر (قاجار) بهجا مانده که در بافت قدیمی این شهر با توجه به وسعت آن در این دوره، تعداد آن قابل توجه است. حمام «پاقلعه» از جمله این حمامها بهشمار میآید که دارای وقفنامه سنگی و تاریخ احداث مشخص بر سردر ورودی میباشد؛ در این نوشتار بهدنبال بازشناسی وقفنامه، کالبد، بنمایه، مواد و مصالح، سازندگان و دوره ساخت این حمام، با تاکید بر تحلیل، مقایسه و توصیف پلانهای متداول با اصول حمامسازی دوران قاجار رایج در شهر نهاوند، به مطالعه حمام مذکور پرداخته میشود.
ملخص الجهاز:
پژوهش دیگر در باب حمامها باید از اثر ماندگار کتاب «گنجنامه» که به توصیف فرهنگ و هنر معماری اسلامی ایران میپردازد، نام برد که به توصیف و معرفی مهمترین حمامهای ایران پرداخته و در این بین به حمام حاجآقا تراب نهاوند در استان همدان[7] نیز پرداخته شده است، اما مهمترین پژوهش حمامهای استان همدان در قالب «مطالعات سازههای آبی تاریخی غرب کشور»، توسط محسن جانجان[8] انجام گردیده و در مجموع 27 حمام در این پژوهش در استان همدان شناسایی شده است؛ سهم شهر نهاوند در این میان، 4 حمام است.
در مطالعه حمام پاقلعه شهر نهاوند مشخص گردید که: قدمت ساخت این بناها متعلق به دوره قاجار بوده و در ساخت این بناها از نقشه و پلان مشخص: «بینه»، «میاندر»، «گرمخانه» و «تون» استفاده شده است؛ نه تنها در حمام پاقلعه نهاوند بلکه در تمامی حمامهای موجود در شهرستان نهاوند در ساخت حمامها بهطور گسترده از مصالح آجر استفاده گردیده است.
با مطالعات صورت گرفته در پلان این حمام مشخص گردید که حمام پاقلعه با توجه به سنت معماری حمامسازی در استان همدان و شهر نهاوند با یک نوع پلان مشترک و چهارگوش (مربع و مستطیل) پیریزی شده است، اما در ساخت حمام مذکور، از دو فضای اصلی: حمام سرد (بینه) و حمام گرم (گرمخانه) استفاده گردیده و عمدتا سقف را گنبد تشکیل داده که گنبدها بر روی ستونها (ستونهای سنگی آهکی) و ایوانهای هشتی و گاهی روی دیوارها ساخته شده است.