خلاصة:
در شهرتاریخی بسطام، به سبب وجود آرامگاه امامزاده محمد، فرزند امام جعفرصادق (علیه السلام) و مرقد بایزید بسطامی، مجموعه فرهنگی معنوی زیبایی در مرکز شهر به وجود آمده است. حاکمان سلسلههای مختلف تاریخی، هرکدام با توجه به فرهنگ و معماری خویش، آثاری را بنا نهادهاند. در این مجموعه، مسجد بایزید، گنبد امامزاده، ایوان غربی، گنبد غازان خان، مناره سلجوقی و... چشم نواز هستند. یکی از این آثارتاریخی زیبا، مدرسه شاهرخیه است که منسوب به شاهرخ تیموری است. درباره پیشینه تحقیق، باید گفت تاکنون پژوهشی مستقل درباره مدرسه مزبور و استادان آن نوشته نشده است. از این رو این پژوهش قصد دارد به چندپرسش پاسخ دهد و فرضیههایی را که درباره موسس و تاریخ تاسیس مدرسه، نوع معماری و استادان آن طرح کرده، با ارائه سند تاریخی و منابع موثق اثبات کند. همچنین کوشش شده به اهمیت مدرسه در بسطام به صورت تاریخی و تحلیلی نگریسته شود.
ملخص الجهاز:
بسطام، شاهرخ تیموری، وقفنامه، مدرسه شاهرخیه مقدمه بسطام از قرون دوم و سوم هجری به عنوان یک مرکز فرهنگی در ایالت قومس پس از شهرهای دامغان و سمنان محسوب میشده است، مهاجرت عارفانی چون احمد خضرویه و شفیق بلخی برای مصاحبت با بایزید بسطامی، و همچنین دانشمندان اهل حدیث چون ابن عساکر، ابن ماکولا و دیگران برای استماع یا املای حدیث، دلیل آشکار این مدعا است.
سمرقندی درباره وقفیات مدرسه، نوشته است «و نفایس کتب، مشتمل براصول و فروع و محتوی برمعقول و مشروع در صنادیق پرداخته و معد و مهیا ساخته«[2] هرات به این وسیله در زمان شاهرخ، بار دیگر رونق و اعتبار خود را از سر گرفت و مرکز تجمع دانشمندان و طالب علمان خراسان شد و به همت و توجه شاهرخ و فرزندانش، مدارس آن دایر گشت و دارالعلمهای نو بنیادی نیز ساخته شد، به طوری که شهر هرات تا سال 897 به نهایت درجه ترقی و اعتلا رسید.
مسجد مدرسه شاهرخیه: در ضلع غربی ایوان شمالی و به عبارتی در گوشه شمال غربی مدرسه، مسجدی چهار صفحه گنبددار قرار دارد که جزء مدرسه محسوب میگردد این بنا در اتاقهای ضلع شمالی و ضلع غربی واقع شده است.
از طرفی بنا به نوشته مخلصی که در مجله اثر، عنوان نموده «به گفته معمرین بسطام، مدرسه تا سی وپنج سال پیش دایر و مرکز تحصیل علوم قدیمی بوده است لیکن با ویران شدن قسمتهایی از این بنا عملا بی استفاده مانده، در سال 1355هجری قمری به وسیله یکی از اهالی بسطام به نام حاجی حسن بسطامی تعمیرگردید و در سالهای اخیر نیز این تعمیرات به وسیله دفتر فنی سمنان ادامه یافته و تعمیرات کلی خصوصا در ضلع غربی بنا داده شده است.