خلاصة:
موضوع اجل معلق (قضای مشروط) و اجل مسمی (قضای محتوم) در ارتباط با زمان مردن آدمیان، از دیرزمان مورد بحث مفسران اسلامی بوده است. بعضی از آیات قرآن کریم، در اجل معلق ظهور دارند؛ مثل آیة Pأن اعبدوا الله و اتقوه و أطیعون * یغفر لکم من ذنوبکم و یؤخرکم إلی أجل مسمی..: اینکه خدا را عبادت نمایید و تقوا پیشه کنید و از دعوت من اطاعت نمایید تا خداوند گناهانتان را بیامرزد و مرگتان را تا وقت نامیدهشده (در علم خدا) به تأخیر اندازدO (نوح/ 3ـ4). لیکن برخی دیگر از آیات در اجل مسمی ظهور دارند؛ مثل آیة Pنحن قدرنا بینکم الموت و ما نحن بمسبوقین: ما زمان مرگ را میان شما تعیین کردهایم و هیچ کس آن را تغییر نتواند دادO (الواقعه/60). نویسندة این مقاله، نخست با استناد به آیات و روایات، اجل معلق و مسمی را به اثبات رسانیده، سپس با استناد به مراتب علم خداوندی، به این نتیجه رسیده که دو گونه بودن اجل آدمی با یکدیگر منافات ندارند؛ چراکه بازگشت اجل معلق به اجل مسمی میباشد.
ملخص الجهاز:
برخی از آن آیات به قرار زیرین است : هو الذی خلقکم من طین ثـم قضـی أجلا و أجل مسمی عنده : او کسی است کـه شـما را از گـل آفریـد و زمـانی نـامعین بـرای مرگتان منظور کرد و زمان معین مرگتان در علم اوست (الأنعام /٢)؛ و ما یعمر من معمـر و لا ینقص من عمره إلا فی کتاب : بر عمر کسی افزوده نشود و یا از عمرش چیزی کاسته نگردد، جز آنکه در علم خداوند مضبوط باشد (فاطر/١١).
برخی از احادیث بر قضای غیرمحتـوم و اجل معلق دلالت دارد؛ مثل سخن امام صادق (ع ) که فرمودند: «عمر کسانی که کارهـای نیـک انجام دهند، بیشتر از عمـر طبیعـی ایشـان مـی باشـد و نیـز کسـانی کـه در اثـر ارتکـاب معاصـی میمیرند، بیش از کسانی است که با مرگ طبیعی از دنیا میرونـد» (مجلسـی، ١٣٨٧، ج ٥: ٨٩).
علاوه بر آیات فوق ، آیاتی نیز ظهور در دو نوع اجل دارند؛ مثل آیـۀ توبوا إلیه یمتعکم متاعا حسنا إلی أجل مسمی: به سوی خدا توبه کنیـد کـه در آن صـورت ، شـما را تـا زمـان مرگ تعیین شده (در علم خدا) از زندگی بهره مند سازد (هود/٣) و آیـۀ یمحـو اللـه مـا یشاء ویثبت وعنده أم الکتاب : خداوند هرچه را بخواهد، محو مینماید و چیـز دیگـری بـه جای آن ایجاد میفرماید و ام الکتاب نزد اوست (الرعد/٣٩).