خلاصة:
رابطه حزب پان ایرانیست با جبهه ملی تا کودتای 28 مرداد 1332 از سرفصل های مهم در ادوار فعالیت این حزب می باشد.این حزب که اساس تشکیل آن بر مسائل هویت ملی،ناسیونالیسم و جلوگیری از نفوذ بیگانه مبتنی بود.مسئله نفت را مهم ترین مسئله کشور در زمان خود می دانست و به همین دلیل با جبهه ملی به همکاری پرداخت.رابطه حزب پان ایرانیست با جبهه ملی در دو سطح قابل بررسی است:الف)حمایت آشکارو فراگیر،ب)مخالفت و جدایی.سوال مهم این است که زمینه ها و دلایل این رفتار سیاسی متفاوت چیست؟ظاهرا این تغییر رویکرد،تحت تاثیر دو آرمان حزبی حزب پان ایرانیست یعنی ناسیونالیسم و پادشاهی قرار داشت.ناسیونالیسم،وجه مشترک نزدیکی سیاسی و سرنوشت سنت پادشاهی دیرین ایرانی،نقطه اختلاف این دو جریان با هم بود.مسائل دیگری نیز در گسترش اختلافات فی مابین نقش داشتند:مانند رفتار سیاسی دکتر مصدق در برخورد با مخالفین به ویژه حزب توده،فعالیت دولت های انگلستان و آمریکا و مسائل داخلی جبهه مانند رابطه دکتر مصدق و آیت الله کاشانی.
The relation of Pan-Iranist Party and the National Front of Iran until 1953 Iranian coup d'état is of great importance in its periods of activity. This relation can be examined at two different levels: the obvious and pervasive support، and the opposition and separation. In the first period، the Pan-Iranist Party supported the objectives and activities of the National Front party، particularly the nationalization of the oil industry. In the second period، this support changed into opposition and even confrontation. The backgrounds and reasons of this political behavior are different and influenced by two ideals of nationalism and kingdom of the Pan-Iranist Party. Participating in protests، Conflicts with the Tudeh Party، Articles published in newspapers and magazines party. In this course، support Changed the opposition and even Conversion the clash. And Its expression can be traced in the developments leading to the 1953 Iranian coup d'état. The key question is what is the different political context and the reason for this behavior? The backgrounds and reasons of this political behavior are different and influenced by two ideals of nationalism and kingdom of the Pan-Iranist Party. Nationalism is the Aspect of common political affinity and the fate of Iranian ancient royal tradition led by the National Front when faced with the threat of removal، Spot the difference between the two flows together. Other important issues also played a role in the spread of differences between political behavior of doctor mossadegh in dealing with the opposition، particularly the Tudeh Party، Activity governments of Britain and America، inner issues such National Front as the relationship between doctor Mossadegh's and Ayatollah Kashani.
ملخص الجهاز:
"در میدان شاه برپا بود؛ قریب ده ها هزار نفر از طبقات مختلف در این تظاهرات شرکت داشتند و همگی پشتیبانی و ابراز تمایل خود را نسبت به جناب مصدق و ادامۀ مبارزه اعلام کردند (ادیب هروی، تاریخ پیدایش مشروطیت ایران ، ٤٧٩-٤٨٠)؛ در شهرهای خوزستان نیز در ٣٠ تیر تظاهرات باشکوهی با رهبری پان ایرانیست ها به راه افتاد و پس از تهران شمار کشته شدگان شهر اهواز بیشتر از دیگر مناطق کشور بود (نشریه ندای پان ایرانیست ، شماره ١٨، مرداد ١٣٣١: ١).
نقش پان ایرانیست ها در این زمینه بیشتر تحریک مردم و فتنه گری بود و آنها به منزله گروه ضربت عمل میکردند، به طوریکه گویی توده ای (کمونیست ) هستند و مساجد و روحانیون را سنگباران میکردند» (نجاتی، جنبش ملی شدن صنعت نفت و کودتای ٢٨ مرداد، ٤١٦؛ کاتم ، ناسیونالیسم در ایران ، ١٧٤) برخی از اسناد نیز این فعالیت را متوجه بخشی از پان ایرانیست ها دانسته - پزشکپوریها و نه فروهریها- که تنها میتوانند دسته های خیابانی محدود و احتمالا غیرمؤثر را فراهم نمایند (وطن دوست ، اسناد سازمان سیا و کودتای ٢٨ مرداد، ١٩١) نکتۀ مهم دیگر در جدایی حزب پان ایرانیست از جبهۀ ملی و دکتر مصدق ، کیفیت رابطۀ این حزب با برخی از احزاب قبل و بعد از تشکیل جبهۀ ملی بود."