خلاصة:
با حمله مغول به خراسان بزرگ، چون این ایالت دروازه ورود مغولان به ایران بود آسیب های
فراوانی دید و رونق و شکوفایی خود را از دست داد. اما با استقرار حکومت ایلخانی در ایران،
این ایالت یک بار دیگر از زیر بار محنت های وارده قد علم کرد و ولیعهد نشین ایلخانان گردید.
دوران ایلخانان همانند سایر دوران ها رسم بود که ولیعهد جهت ممارست حکومت داری به
ایالت مهمی فرستاده می شد. در این زمان ایالت خراسان به دلیل موقعیت سوق الجیشی ،
اقتصادی، تجاری و انسانی که داشت ولیعهدنشین شد. چنان که در عهد ایلخانی هلاکو ، اباقا ،
در زمان اباقا، ارغون و در زمان ارغون، غازان و در عهد غازان، محمد الجایتو و در زمان محمد
الجایتو، ابوسعید عهده دار این منصب بودند و این ایالت به پاس تلاش های ولیعهدهای
ایلخانی و زحمات دیوانسالاران ایرانی و استعدادهای بالقوه ای که داشت توانست رونق و
شکوفایی از دست داده خود را به دست آورد. هدف در این پژوهش شناخت ولیعهدهای
ایلخانی و اوضاع خراسان ولیعهدنشین است. مقالة حاضر درصدد پاسخ دادن به این دو پرسش
است: 1. خراسان ولیعهد نشین در دوره ایلخانان از چه ویژگی هایی برخوردار بود؟
2. کدام خانزادگان ایلخانی در این ایالت به امارت رسیدند و چه اقداماتی انجام دادند؟ از این
روی این پژوهش با چنین رویکردی به روش توصیفی و تحلیلی و بر پایه منابع کتابخانه ای به
اوضاع خراسان ولیعهدنشین می پردازد.
ملخص الجهاز:
"ایالت خراسان ولیعهدنشین ایلخانان 1 شکوفه حسن پور 2 فریدون الهیاری فیض الله بوشاسب ٣ چکیده با حمله مغول به خراسان بزرگ ، چون این ایالت دروازه ورود مغولان به ایران بود آسیب هـای فراوانی دید و رونق و شکوفایی خود را از دست داد.
البته تاکنون تحقیقات متعـددی در ارتبـاط بـا خراسـان هماننـد «مناسـبات ایلخانـان و جغتاییـان در عهـد فرمانروایی سلطان محمد الجایتو و اباقا خان » صورت گرفته و همچنین کتابی تحت عنوان نظام ایالات در دوره ایلخان نوشـته شـده اسـت ، امـا ایـن پـژوهش بـه واکـاوی اوضـاع خراسـان ولیعهدنشین و اقدامات حاکمان و والیانی می پردازد که باید در آینده ای نزدیک بر تخت امارت ایلخانی ایران بنشینند.
مالیات های خطة خراسان به همراه دیگر مبالغ مالیاتی ایران جمع نمی شد، بلکه به صورت جداگانه جمع و به خزانة ایـن ایالـت واصـل مـی شـد و دیـوان مرکزی از این ایالت مالیاتی دریافت نمی کرد: «اما در زمان دولت مغول چون اکثر اوقـات وزرا و کتاب دیوان اعلی خراسانی بوده اند، خراسان و قهستان و قـومس و مازنـدران و طبرسـتان را مملکتی علی حده گرفته اند و حسابش جداگانه کمتر چیزی بر پادشاهان عرض می کرده و بدین حیله هر سال بمدد خرج لشکر خراسان بیست تومان از این ولایـات مـی سـتده انـد».
و، ١٣٥٨، تذکرة جغرافیای تاریخی ایران ، ترجمه : حمزه سردادور، چاپ دوم ، تهران : توس ، صص : ٨٦- ٨٤؛ رحمتی ، محسن و سمانه مرادی نژاد، ١٣٩١، «مناسبات الوس جغتای و ایلخانان در عهد آباقاخان »، فصلنامه تاریخ روابـط خارجی ، سال سیزدهم ، شماره ٥٠، صص : ٥٤- ٥٣."