خلاصة:
اصطلاح دیوان به طور کلی در مواقع مختلف به حکومت مرکزی اطلاق شده ودراین مفهوم خصوصا به جای دیوان اعلا نشسته که در آن کارهای حکومتی جریـان یافتـه وتشـکیلات کشوری در مقابل تشکیلات لشکری قرار گرفته است این دیوان ها به اقتضـای زمـان تغییـر یافتند. دیوان در تشکیلات اداری خلفـا و سـلاطین کشـورهای اسـلامی عنـوان اداره کـل محاسبات کشور و نیز به معنای مطلق اداره و تشکیلات اداری بوده است و در آغازدر نـزد مسلمانان برای ثبت و ضبط درآمد وهزینه های کشوری بکـار مـی رفتـه اسـت وبعـدها بـر جمیع ادارات و دفاتر اطلاق شده است . روسای دیوان ها اغالب ایرانی اند و وزیر و متولیان وکاتبان از میان شهرنشینان هستند وپایه در میان ایل ها وتبارهای ایلی و عشیره ای ندارند.
ملخص الجهاز:
"/ تشکیلاتی ترکمانان و تشکیلات اصلی صفویه بنابراین صفویان وارثان نظام دیوانی بودند که بـه دیوان سالاری سنتی دولت اسلامی ایران شباهت داشت در دوره سلطنت شـاه عبـاس اول نیـز شاهد ساخت سیستمی جدید برای اداره امورات هستیم که بر اساس نظام دیوان سـالاری کهـن ایرانی ساخته شد و تا پادشاهی قاجارها تقریبا پایدار ماند١ در این ساختار فرمـانی روایـی شـاه در نوک هرم قدرت جای دارد و وزیر پـس از او رئـیس سـازمان دیـوانی اسـت در ایـن دوره گزارش هایی که از دیوان ها وسازمان ها بـرای شـاه فرسـتاده مـی شـدند نخسـت توسـط وی خوانده میشد و در صورت خواست وی به آگاهی شاه میرسد در زمان سـلطنت شـاه عبـاس نیز تشکیلات اداری جدیدی دایر نشد ولی عالمان شیعه از رأس امورات دولتـی برکنـار شـدند در دوره سلطنت شاه سلطان حسین صفوی از جمله تغییرات اداری این زمان این بود که شـمار زیادی تحت عنوان خواجگان رشته امور ادارات حکومتی را برعهـده گرفتنـد یکـی از مناصـب مهمی که دراین زمان بوجود آمد منصب ملاباشی بود که در راس ساختار دیوانی دینی صفویان قرار گرفت ساختار دیوانی دینی صفویان عبارت بود از ملاباشی – صدرهای عامه و خاصـه – قاضی – شیخ الاسلام و قاضی عسگر٢- دراین دوره نظام اداری نظم و انضباط کـاملی نداشـت و کم کم دوره افول حکومت صفوی نزدیـک گردیـد در کنـار دیـوان دینـی ایـن دوره شـاهد وضعیت نابسامان دیوان اوقاف هستیم ساختاراین دیوان در دوره صفوی عبارت بود از : صـدر که بالاترین مقام بود و مسئوول رسیدگی به سایر طبقات اوقـاف بـود."