دین به مثابه وسیله ای ماهرانه مقالة

"اما پاسخ دیگر و اساسی‌تر آن است که بگوییم چهار حقیقت شریف، که شامل مفاهیم اساسی دوکه (1) و نیروانه می‌شود، و نیز مفاهیم پرتیتیه‌سموت‌پاده، (2) انیچه (3) و انتا، (4) و نیز مفهوم شونیتا، که در مهایانه بسیار مورد تأکید قرار گرفته است، مفاهیمی مطلق نیستند، بلکه موقتی و مشروط، و متناسب با ذهن انسان، یا به تعبیری دقیق‌تر، متناسب با اذهان انسانی‌اند؛ یعنی وسیله ماهرانه‌ای‌اند که آنها را از یک حال و وضع، به حال و وضع دیگری می‌کشانند. با آنکه همه گزاره‌ها، از چهار حقیقت شریف، گرفته تا آشکارترین دیدگاه‌های نظری در فلسفه بودایی متأخر، لزوما گرانبار از نظریه‌اند، با وجود این آنها را می‌توان در سطوح مختلفی رده‌بندی کرد، زیرا یا مفاهیم به کار رفته مفاهیم عام انسانی‌اند ـ برای مثال، مفاهیم مکان، زمان، علیت، شیئیت ـ یا نتایج نظریه‌های تخصصی‌اند، که در راه‌های گزینشی دیدن و فهمیدن این جهان وجود دارد: برای مثال، مفهوم یوگاچاره‌ای «انبار آگاهی» (آلیه ویجنیانه) (2) یا مفهوم خود ذاتی (پودگله)، (3) که در فلسفه بودایی، یک مکتب آن را تأیید می‌کند و مکاتب دیگر منکر آنند. زبان بودایی را، که ظاهرا درباره ساختار جهان است، چگونه باید فهم کرد؟ به روشی غیرواقع‌گرایانه (یعنی، به چیزی ورای ما اشاره ندارند، بلکه بیانی نمادین از حالات روانی ما هستند) یا به روش واقع‌گرایانه خام (که بنابراین فرض، زبان دینی درباره آن چیزی که ظاهرا به آن اشاره دارد به معنای حقیقی به کار می‌رود)؛ یا به روش واقع‌گرایانه انتقادی (که به واقعیاتی فراسوی ما اشاره دارد، اما واقعیاتی که همیشه بر اساس مفاهیم انسانی فهم می‌شوند)؟ به نظرم، امروزه در نزد بسیاری از ما واقع‌گرایی دینی خام گزینه‌ای مهم و حیاتی نیست و لذا بحث و اختلاف بین غیرواقع‌گرایی و واقع‌گرایی انتقادی است."