خلاصة:
باور غالب در مطالعات جامعهشناسی تاریخی این است که انجمنها و سازمانهای صنفی در شهرهای ایران فعالیت نداشتهاند، اما مقالۀ حاضر برمبنای چارچوبی جامعهشناختی نشان میدهد در اواخر سدۀ میانه در ایران، پیشهوران در تعامل با سازمانهای فتوت، نوعی سازمان صنفی تشیکل دادهاند که با سازمانهای صنفی قرونوسطی در غرب متفاوت است. چارچوب جامعهشناختی مقالۀ حاضر مبتنی بر یک سنخ سازمان صنفی پیشامدرن و برگرفته از آرای دورکیم است. برمبنای این چارچوب، بهنظر میرسد اصناف در اواخر سدههای میانه در ایران در پیوند با سازمانهای فتوت صوفیانه، شکلی از سازمان صنفی بهوجود آوردند که میتوان آن را «سازمان صنفی دینی» نامید. آنچه در این دوران، سازمان صنفی را بهعنوان انجمنهای حرفهای در شهرها متشکلتر و منسجمتر ساخت، فتوت صوفیانه بهعنوان آیینی دینی بود که بر منافع حرفهای اعضا اولویت داشت. این سازمان صنفی دینی، تنها با تکیه بر آیین و انجمن دینی میتوانست تا حدودی از انسجام سازمان یافته و رسمیت برخوردار شود. این امر نشان میدهد تا چه حد ماهیت و سازمان ایدئولوژی حاکم بر اصناف بازار در شهرهای ایران، در هر دوره اهمیت دارد.
The prevailing belief in the studies of historical sociology is that associations and organizations have been always inactive in the cities of Iran. This paper, based on sociological approach, is to show that in the late middle centuries in Iran, the artisans in interaction with Futuwwa organizations formed a kind of guild, which have been different from medieval guilds in the West. The sociological framework of this paper is based on pre-modern guilds, derived from Durkheim's views. Based on this framework, the guilds in the late middle centuries in Iran, in conjunction with Sufi Futuwwa organizations, formed a kind of guild that can be called a "religious guild". What made guilds more organized and coherent as professional associations in the cities during this period was the Sufi Futuwwa as a religion, which prioritized over the professional interests of the members. The guild was able to achieve coherence and formalization only by relying on the religion and religious association. This shows how much the nature and organization of the ideology governing the market guilds in Iranian cities in each period is important.
ملخص الجهاز:
مطالعات دربارة کشورهاي همسايه از جمله ترکيه نشان مي دهد اصناف در ايران نيز در امتداد ساختارهاي سازماني فتوت سازمان داده شده اند (چنانکه در فتوت نامه ها توصيف شده است )؛ درحالي که در ايران ، پيشه وران مانند ديگر گروه هاي اجتماعي -اقتصادي گوناگون ، صرفا در سازمان هاي فتوتي شرکت مي کردند که يک انجمن اجتماعي -مذهبي مربوط به طريقت هاي صوفيانه بود.
فتوت ، ايدئولوژي پيشه وران عامۀ پس از اسلام اولين سندي که از وجود سازمان صنفي در ايران خبر مي دهد، گزارش ابن بطوطه ، سياح مراکشي ، از بازارهاي اصفهان و شيراز در قرن هشتم است که به گروه هايي از مردم شهرنشين داراي يک حرفۀ معين در راسته هاي منظم در بازار اشاره مي کند که داراي سلسله مراتب بودند و از ميان خود، رئيسي به نام «کلو» انتخاب مي کردند (ابن بطوطه ، ١٣٧٦، ج ١: ٢٤٧).
از منابع و اسنادي که از دورة ساساني باقي مانده ، دريافت مي شود که برخي از حرفه ها، مانند نقره سازان ، جواهرسازان و فلزکاران ، داراي يک رئيس براي صنف خود و شکلي از سازماندهي بودند، اما با وجود مدارک اندکي که در دست است ، نمي توان ماهيت سازمان هاي صنفي در اين دوره را معلوم ساخت (پيگولوسکايا، ١٣٥٤: ١٢٤).