خلاصة:
مثنوی «واله سلطان»، داستان واقعی از عشق «علی قلی خان واله داغستانی» به دختر عمویش «خدیجه سلطان» است که در سده دوازدهم هجری توسط میر شمسالدین فقیر دهلوی سروده شده. از امتیازات خاص این اثر نسبت به سایر مثنویها حقیقی بودن آن میباشد، این داستان به سبب سروده شدن در زمان حیات عاشق و معشوق دارای پیرنگ باز است و ناتمام میماند.
در این پژوهش ضمن آشنایی مختصر با سراینده مثنوی واله سلطان، ویژگیهای این اثر نشان داده و سپس سبک آن در سطح فکری و زبانی و ادبی بررسی شده است.
ملخص الجهاز:
١. شمارة ابیات مربوط است به نسخة عکسی واله سلطان چاپ بنیاد فرهنگ ایران وجــه دگــر ایــن کــه آن دل افگــار بــوده اســت مــرا شــفیق و دلــدار ٣١٤١ مــی گفــت بــه مــن ز درد هجــران شـرحی کـه ز خـویش داشـت پنهـان ٣١٤٢ از بهــــــر عــــــلاج آن گرفتــــــار ایـــن نســــخه بســــاختم مــــن زار ٣١٤٥ آنگاه که فقیر از خون دل خوردن و تحمل دشواریها در سرایش مثنوی واله سـلطان سـخن میگوید، ترفندی را بکار میبرد تا از تصرف کاتبان غرض ورز در کاستن و افزودن این مثنوی جلوگیری نماید؛ از این روی شمار ابیات آن را ذکر میکند: باشـــد چـــو شـــمارد اهـــل معنـــی بیتش سـه هـزار و دو صـد و سـی ٣١٢١ خونهــا خــوردم بــه عــرض یــک ســال تــا شــد رخ نظــم مــن چنــین آل ٣١٢٢ با این همه ، این مثنوی شورانگیز، کامل نیست : ایــن قصــه اگرچــه نــاتمــام اســت شورافکن مغز خـاص و عـام اسـت ٣٠٦١ و سبب ناقص بودن مثنوی واله سلطان ، روشن نبودن سرانجام عشق دو عمـوزاده بـر فقیـر است .
ابیات ١٣٥٢-١٣٢٨) فقیر، خود مثنوی واله سلطان را برتر از نظمهای دیگر میداند و در بیسـت و پنج بیت ، وجوه برتری آن را چنین برمیشمارد: داستان عاشقانة واقعی : از امتیازات خاصی کـه والـه سـلطان نسـبت بـه سـایر مثنویهـای (فقیر دهلـوی ، ٦:١٩٧١) همانند خود دارد اینست که یک داستان حقیقی است و نه خیالی و فرضی .