بررسی تاریخی نقش اجتماعی سیاسی ابوسعید ابوالخیر در خراسان عصر غزنوی و سلجوقی در متون ادبی ـ عرفانی، با تأکید برکتاب اسرار التوحید مقالة

ابوسعید ابوالخیر (357ـ440ق)، از جمله مشایخ متصوفه مکتب خراسان است که به دلیل نقش‌نمایی در عرصه‌های عرفان عملی از یک سو، و حضور گسترده در عرصه‌های تربیتی و اجتماعی از دیگر سو، توجه متون ادبی و عرفانی را معطوف به بیان کرامات خود ساخته است. بدون شک، نقش وی در خلال رخدادهای قرون چهارم و پنجم هجری قمری، در ایجاد همگرایی جامعه با تصوف بی‌بدیل و منحصر به‌فرد است؛ اما به نظر می‌رسد، برخی متون ادبی و عرفانی چون اسرار التوحید فی مقامات شیخ ابوسعید که به قلم یکی از نوادگان او به نام محمدبن‌منور (وفات پس از570ق) و درباره زندگی و اقوال و احوال شیخ به نگارش درآمده، در ذکر ارتباط شیخ با سران حکومت غزنوی و سلجوقی، راه اغراق پیموده‌اند. مقاله حاضر، نقش اجتماعی و سیاسی ابوسعید در خراسان عهد غزنوی و سلجوقی را از طریق مقایسه مطالب مندرج در اسرار التوحید با منابع تاریخی هم‌عصر او بررسی کرده است.

بدون شک، نقش وی در خلال رخدادهای قرون چهارم و پنجم هجری قمری، در ایجاد همگرایی جامعه با تصوف بی‌بدیل و منحصر به‌فرد است؛ اما به نظر می‌رسد، برخی متون ادبی و عرفانی چون اسرار التوحید فی مقامات شیخ ابوسعید که به قلم یکی از نوادگان او به نام محمدبن‌منور (وفات پس از570ق) و درباره زندگی و اقوال و احوال شیخ به نگارش درآمده، در ذکر ارتباط شیخ با سران حکومت غزنوی و سلجوقی، راه اغراق پیموده‌اند. پیشینه تحقیق درباره ابوسعید مطالعات و مقالات فراوانی انجام گرفته که در هریک از آنها، جنبه‌هایی از زندگی و تفکرات این عارف نامی قرن چهارم و پنجم مورد بحث و بررسی قرار گرفته است؛ از جمله نیکلسون (1945م) در کتاب مطالعات در تصوف اسلامی‌، هلموت ریتر (1971م) در کتاب دائرة المعارف اسلام تحت عنوان‌ «ابوسعید ابوالخیر"، غلامحسین یوسفی در کتاب دیدار با اهل قلم تحت عنوان «عارفی از خراسان" و نیز زرین‌کوب در کتاب جستجو در تصوف ایران تحت عنوان «پیران خراسان"، به معرفی شخصیت و افکار او پرداخته‌اند؛ اما درباره اینکه مقایسه تطبیقی جهت بررسی روابط سیاسی ابوسعید با ابن‌منور میهنه‌ای، اسرار التوحید فی مقامات شیخ ابوسعید، تصحیح: ژوکوفسکی، ص 243 و 244. بیان مسئله ابوسعید ابوالخیر (357ـ440ق)، یکی از بزرگان عرفان ایرانی ـ اسلامی است که از وی اثر مکتوبی به جا نمانده است؛ ولی دو اثر درباره زندگی و اقوال او به نام‌های: اسرار التوحید فی مقامات شیخ ابوسعید و حالات و سخنان ابوسعید وجود دارد که در این مقاله، سعی شده با استفاده از گزارش‌های مندرج در هر دو متن، به‌خصوص اسرار التوحید که بیشتر به جنبه ارتباط ابوسعید با صاحبان قدرت پرداخته، به مطالعه‌ای تطبیقی با متون تاریخی متعلق به قرون چهارم و پنجم، یعنی حدود دوران زندگی ابوسعید بپردازیم و میزان صحت و سقم گزارش‌های ابوسعید محمدبن‌منور و ابو روح را در این رابطه بسنجیم‌.