خلاصة:
وقفنامه، شناسنامه یک وقف است که در آن اطلاعاتی درباره واقف، املاک موقوفه، محل مصارف
وقف، ناظران، متولیان و شاهدان وقف ثبت و ضبط شده است. وقفنامههای قدیم از هیئت سندهای حقوقی
به در آمده و به منزله سفیرانی کاغذی، فضای فرهنگی عصر خود را روایت میکنند. ما در این مقاله به
موقوفات زنی صاحب نفوذ و نامدار از خاندان فراهانی در تبریز دور قاجار میپردازیم. حاجیه خانم تاج ماه
بیگم، دختر میرزا عیسی فراهانی ملقّب به قائم مقام بزرگ و خواهر ناتنی ابوالقاسم قائم فراهانی است. وی
موقوفات بزرگی را در مشهد و تبریز و حومه آن تاسیس کرده است. در همین ارتباط از او پنج وقفنامه به
جا مانده است که ما در اینجا به دو مورد آن نظری افکندهایم. در این دو وقفنامه، دو ناحیه خاجه مرجان
و صوفیان با شرح و توضیحاتی وقف شده و محل مصارف آن دو معیّن گردیده است. پیش از آورده شدن
عین متن وقفنامه جوانب فرهنگی، تاریخی و اجتماعی آن بررسی شده است. نثر این دو وقفنامه به تبع
نثر دوره قاجاریه نسبتا ساده، روشن و صریح است؛ با آنکه هنوز مشخصاتی از نثر ادوار پیشین را در خود
دارد. کشمکشهای شاهزادگان قاجار، مرگ میرزا موسی فراهانی برادر ناتنی حاجیه خانم و جدایی وی
از شاهزاده ملک قاسم فرزند فتحعلی شاه، در شکل گرفتن این وقف بیتاثیر نبوده است. شاید به همین
دلیل در وقفنامه مقرّر شده است که بخشی از عایدات این موقوفات صرف مقبره خود حاجیه خانم اعمّ از اجرت قاریان قرآن،فروش و ظروف و شمع دانهای آرامگاه و وسایل آسایش نگهبانان مقبره گردد،به نظر می رسد انگیزه اصلی و نهانی حاجیه خانم از این وقف ها در امان نگه داشتن املاک به ارث رسیده از پدر در پیچ و خم حوادث و بحرآنهای زمانه و در مرحله بعد،مقبولیت و تداوم بخشیدن ضمنی به همان مالکیت خصوصی پیشین بوده است.