خلاصة:
شناخت از توس دوران اسلامی به ویژه از قرن چهارم تا هشتم ه.ق مطلوب است اما این اطلاعات در مورد توس دوره ساسانی و اوایل اسلام بخصوص در مورد تاثیرات ساختار سیاسی– اجتماعی بر مکانیت و مکان گزینی شهر بسیار مبهم و تاریک است دراین پژوهش به منظور بررسی روندعوامل موثر در سکونت این شهر مهم دوران ساسانی و اوایل اسلام سعی شده است متون تاریخی معتبر ، بررسهای محوطه های ساسانی دشت توس و همچنین بررسی نظریات محققان معاصر مورد تاکید قرار گیرد با بررسی این منابع و مواد مطالعاتی میتوان نتیجه گیری کرد توس دوره ساسانی همانند توس دوره اسلامی از یک تمرکز شهری واحد برخوردار نیست وبه همین خاطر مورخین و محققین نتوانسته اند تعریفی جامع از شکل و محدوده شهری توس در دوران مختلف ارائه نمایند از سویی ساختار معماری شهر با در نظر گرفتن حکومت کنارنگیان و حملات مداوم اقوام مهاجم شرقی تحت تاثیر معماری نظامی و تدافعی بود و به همین علت سوای سکونتگاههای عموم افراد استحکامات دفاعی ساخته میشد که نمونه آنها دردشت توس صید آباد و شهر خراب است با ورود مسلمانان به ایران، کنارنگیان با مسلمانان صلح و در نتیجه بسیاری از این قلعه ها در آغاز دوران اسلامی به حیات خود ادامه می دهد تا این که در قرن سوم وچهارم با شکل گیری تابران، محلهای استقرار کنارنگیان در دوره ساسانی متروک و شهرهای نوغان و تابران رونق میگیرد.
this information is very obscure about the Sassanid and Islamic early era, especially the effects of the socio-political structure on the city's location. In this research, in order to investigate the process of effective factors in the residence of this important city of Sassanid and early Islam, these concepts have been considered: authoritative historical texts including literary, political and social, Sassanid districts' surveys, and also review and analyze the views of contemporary scholars. In sum, and by examining these sources and materials,. In the late Sassanid period, the architecture of the city was strongly influenced by the military and defensive architecture, taking into account the rule of the climbers and the indirect attacks of the eastern invading tribesmen. Therefore, besides the settlements of the people, there were fortresses, seyed Abad and the city are ruined. With the arrival of Muslims in Iran, the Konarangiaan with peace Muslims, as a result of many of these castles and landscapes, continue to exist at the beginning of the Islamic era, so that in the third and fourth centuries, with the formation and operation of the city of Tabaran, the settlements The Konarangiaan in the Sassanid era are abandoned forever and the cities of Noghan and Tabaran are thriving
ملخص الجهاز:
به تعبیری شناخت تغییرات تاریخی و جغرافیایی مناطق تاثیر مستقیم بر شناخت تغییر و تحولات تاریخی آن مناطق دارد خراسان نام سرزمین وسیعی در شرق و شمال شرق ایران است در این میان دشت توس با پتانسیل بالای شرایط زیستی منطقه ای بکر در مطالعات این دوران محسوب میشود که تا کنون مطالعه جامع و کاملی به منظور شناخت بهتر دوره ساسانی تا انتقال آن به دوره اسلامی صورت نگرفته است اطلاعات ما از توس دوره تاریخی اندک و محدود است نام این شهر به لحاظ تاریخی مشخصا تا دوره ساسانی در متون و منابع ذکر نشده است چنان که اندک تحقیقات محققان معاصر در زمینه تاریخی ، زبان شناختی و بررسیها و کاوشهای معدود باستان شناختی اطلاعات کم و ناقصی را از وضعیت منطقه توس در دوره ساسانی و اوایل اسلام فراهم کرده است در مقاله حاضر کوشش شده است تا با تکیه بر پژوهشهای کتابخا نه ای و میدانی و با تاکید بر مطالعات و بررسیهای انجام شده به شناخت کاملتری از مهمترین شهرها و استقرارهای دوره ساسانی و اوایل اسلام دشت توس دست یابیم از این رو با توجه به رویکرد نظری تاریخ فرهنگی و بنا بر مطالعه انجام گرفته و شواهد متعدد معماری و تاریخی و نیز پژوهشهای زیست محیطی و ارتباطی در دشت توس این پژوهش به عنوان نخستین پژوهش مدون علمی در باب تاثیرات ساختار سیاسی و اجتماعی دشت توس در روند سکونت این شهر در اواخر دوره ساسانی و اوایل اسلام انجام گردید هر چند در گذشته پژوهشهای باستان شناسی و تاریخی در سطح دشت انجام شده بود اما معمولا این پژوهشها بیشتر توس دوره اسلامی به ویژه قرون چهارم تا هشتم را در بر میگرفت چنان که بررسیهای سازمان میراث فرهنگی خراسان رضوی در دشت توس و مشهد عمدتا بر روی دوره اسلامی متمرکز بوده است (لباف خانیکی ، محمود بختیاری و دیگران : ١٣٩٣) در سالهای اخیر نیز بررسیهایی توسط کارشناسان سازمان میراث فرهنگی ( طغرایی : ١٣٨١؛حسن آبادی : ١٣٩٣) به منظور شناخت بهتر دشت توس دوره ساسانی و صدر اسلام انجام شده است که منجر به شناسایی محوطه ها و تپه های متعددی ازاین دوران گردیده است اما همچنان مسایل مهمی همچون شناخت جایگاه و اهمیت دشت توس دوره ساسانی و بررسی و تعیین موقعیت مکان قرار گیری شهر توس کهن یا همان توس دوره ساسانی و صدر اسلام و تاثیرات ساختار سیاسی – اجتماعی در روند سکونت و یا ویرانی شهر در این بررسیها پاسخ داده نشده است .