خلاصة:
ایران و هند از دوران باستان اشتراکات فراوانی داشتند. این امر باعث شد که بعد از اسلام ایران رابط فرهنگی اسلام و هند باشد. در این میان اوّلین فاتحان هند اهل فارس بودند، بدین صورت عدّهای از ایرانیان در برخی پادگانها رحل اقامت گزیدند و چون زبان پهلوی با زبان سانسکریت اشتراکات فراوانی داشت و در هند، هشتصد زبان و لهجه وجود داشت، مردم هند زبان فارسی را به عنوان زبان مشترک برگزیدند، بدین صورت باید گفت نفوذ زبان فارسی در هند عاملی شد که آموزه های اسلامی به سهولت از طرف طبقات اجتماعی هند پذیرفته شود و در این میان تاجران و صوفیان ایرانی و مهاجران زردشتی که به هند سرازیر شدند، نقش مهمّی در ایجاد ارتباط ادبی- فرهنگی و تمدّنی ایفا کردند، با این مقدّمات زمینههای تشکیل حکومتهای ایرانی وگورکانیان که مروّج زبان و ادب پارسی بودند، در هندوستان شکل گرفت و به تدریج تمدّنی متشکّل از اسلام و هند و ایران پدیدار شد که با تمدّن ایرانی محض و اسلام تفاوت اساسی دارد، سپس ورود مهاجران ایرانی نقطة مرکزی تشکیل تمدّن اختلاطی و ایجاد حکومتهای ایرانی و اسلامی در هند شد.
ملخص الجهاز:
در واقع رفتارهای مسالمت جویانه این عناصر فرهنگی ایرانی خشونت و سنگدلی غازیان را از یاد برد و با اسکان این بزرگان به تدریج طبقات هندی مخصوصاً طبقات پایین اجتماع که هیچ ارزش و اعتباری نداشتند و فقط طفیلی طبقات بالا بودند، با شنیدن پیامهای آزادی خواهی اسلام از بت پرستی و شرک به پرستش الله - تبارک و تعالی- روی آوردند؛ بدین صورت ارتباط تمدّنی عظیمی شکل گرفت که در مقابل آن هندوان بت پرست نتوانستند مقاومت و پایداری کنند، پس از این تغيیر آیین تازه مسلمانان به سوی علم گرایش یافتند و نوعی عطش علم آموزی که در طبقات پایین وجود داشت، عاملی شد که مردم هند از طریق زبان فارسی به یادگیری علوم بپردازند و نتایج این امر باعث شد که صدها فقیه و ادیب و شاعر و لغوی و فرهنگ نویس به زبان فارسی در سدههای اوّل هجری شکل بگیرد، و عدّهای از آن اندیشمندان به سوی بغداد سرازیر شوند و به ترجمة کتب از سانسکریت به عربی و فارسی بپردازند، طوری که در دوران برامکه پزشکان هندی در رتبة اوّل بودند، البتّه در ارتباط فرهنگی، خاندانی همچون برمکیان بر این نقش میافزودند و پیوند دو ملّت را مستحکم میکردند، ماجرای داستانهای هزار و یکشب که مایههای هندی دارد، از دیگر راههای ارتباطی سه تمدّن ایرانی، هندی و اسلامی است.