خلاصة:
طبق آیات مبارکۀ قرآن، یکی از مجازاتهای در نظر گرفته شده برای دوزخیان، تناول از گیاهی با نام «زقوم» است. از ویژگیهای این گیاه، ایجاد حرارت و عطش در بدن گنهکاران است و تشبیه ثمرۀ آن به «سر شیاطین»، ترس، وحشت و آزارندگی را تداعی میکند. در وجود مادی چنین گیاهی اختلافنظر وجود دارد. برخی «زقوم» را گیاهی معروف نزد عرب دانستهاند و برخی دیگر آن را مختص به جهان دیگر میدانند. بررسی واژه «شیطان» نشان میدهد اعراب جاهلی، «شیطان» را به «مار» نیز اطلاق میکردهاند و تشبیه ثمرۀ گیاه «زقوم» به «سر شیاطین» به دلیل شباهت سر ماران با ثمرۀ این گیاه است که از ویژگیهای آن، حمل سمّی تلخ است. این سم نهتنها ایجاد عطش و سوختگی میکند، تا حد مرگ نیز انسان را پیش میبرد. هرچند منابع تفسیری بحثی جدی در زمینۀ وجود مادی این گیاه مطرح نکردهاند، با توجه به منابع جغرافیایی، گیاهشناسی و طبی و همچنین ویژگیهای این گیاه و واژههای بهکاررفته در رابطه با آن در قرآن، گیاهی با نام «خرمای صحرایی» یا «بلح الصحراء»، بیشترین مطابقت را با «زقوم» قرآن دارد.
ملخص الجهاز:
از میان اهل لغت، ابن منظور به نقل از ابوحنیفه، «زقوم» را گیاهی تیرهرنگ با برگهای کوچک دایرهای شکل دانسته (ابن منظور، 1414ق، ج12، ص269) و مصطفوی نیز به نقل از کتابی با نام إحیاءالتذکرة۱ آن را گیاهی شبیه درخت انار با برگهای پهنتر و شکوفههای مایل به رنگ سبز و سفید همانند گل یاس توصیف میکند که میوهای همچون «أهلیج»2 داشته و برگهای آن برای بهبود جراحات به کار رفته و رویشگاه آن سرزمین قدس و حجاز است(مصطفوی، 1360ش، ج4، ص332).
این مفسران یا «زقوم» را نام گیاهی دانستهاند که برگهای تلخ و بدبو دارد و با کندن آنها شیرهای سمی بیرون میآید و ایجاد تورم میکند (آلوسی، 1415ق، ج12، ص92؛ ابن عاشور، 1984ق، ج23، صص122-123) یا پلیدترین درخت بادیه ازنظر تلخی، بدبویی و زشتیمنظر است (شربيني، 1285ق، ج4، ص190؛ قاسمی، 1418ق، ج9، ص124).
520) به غیر از گیاهان ذکرشده، برخی منابع تنها به توصیف گیاه «زقوم» پرداختهاند و نام دیگری برای آن ذکر نکردهاند؛ برای مثال گروهی آن را گیاهی حجازی دانستهاند که در طعم و شکل شبیه به گیاه «صبار»7 است (ابن نفیس، 1387ش، ج14، ص466) یا گیاهی تیره رنگ با برگهای دایرهای شکل و ساقهای با بنخوشههای خاردار بوده که چوب و برگش بسیار تلخ است و هنگام ردشدن از کنار آن، به انسان یا حیوان میچسبد (غامدی، 2008م) (تصویر شماره دوازده).
اگر مشخصات گیاهی «خرمای صحرایی» مدنظر قرار داده شود، دانسته میشود این گیاه بومی آفریقا است و با نام «زچون» (Zachun) از آن یاد میشود که شباهت زیادی با تلفظ «زقوم» دارد.