خلاصة:
نویسندگان منابع دانش لغت معنای «فتح» به تخفیف و «فتّح» به تشدید را دو گونه بیان کردهاند: برخی «فتح» و «فتّح» را مترادف دانستهاند؛ اما عدهای از لغتپژوهان در معاجم لغوی «فتح» و «فـتّح» را از نظر معنا متفاوت دانستهاند. بازتاب این اختلاف در بیان معنای «فتح» به تخفیف و تشدید در قرائت قرآن مشاهده میشود. برخی قاریان در قرائت خود ماده «فتح» و «فتّح» را به یک معنا دانستهاند؛ بنابراین در بیشتر آیات قرآن فعل «فتح» را بدون تشدید قرائت کردهاند. برخلاف بیشتر قراء، ابنعامر از قاریان هفتگانه یکی از مبانی قرائی خود را تفاوت معنایی این دو واژه دانسته و معتقد است فعل «فتّح» به تشدید برخلاف «فتح» به تخفیف بر تکثیر و تکرار دلالت دارد. بههمینسبب در تمام نمونهها که کلمه پس از فعل «فتح» جمع است، فعل را به تشدید خوانده است. در این نوشتار کوشش شده است بازتاب آرا لغتپژوهان بر قرائت قرآن کریم یا بالعکس و اثبات وحیانینبودن قرائتهای هفتگانه ماده «فتح» در لغت با روش توصیفیتحلیلی و زبانشناختی بررسی شود. نتیجه حاصل از پژوهش نشان میدهد تحلیل اختلاف قرائت در آیات مشابه این نظریه را تقویت و تایید میکند که قراء در اختیار قرائت خود تنها به نقل متکی نبودهاند و در برخی نمونهها اجتهاداتی داشتهاند و گاهی اختلاف قرائت بر آرا لغتپژوهان اثر داشته است. همچنین تحلیل قرائت قاری در آیات مشابه نادرستی برخی از اظهارات و توجیهات قرائی صاحبان منابع احتجاج قرائات را تایید میکند؛ همانگونه که بر نادرستی برخی استنادات صاحبان معاجم لغوی صحه میگذارد که به دلیل توجهنکردن به اختلاف قرائت به وجود آمده است.
ملخص الجهاز:
گرچه امروزه در منابع قرائی ما دلیل یا قرینه قطعی وجود ندارد که هریک از قاریان هفتگانه یا غیر آن با توجه به ضوابط خود قرائتی را اختیار کرده باشند و عنایت آنها بیشتر به نقل قرائات بوده است تا تدبر و درایت در آن، پژوهشهایی به این سبک که اختلاف قرائت در آیات مشابه را تحلیل میکند، دلیل و قرینهای بر اختیار قرائت قاری براساس درایت و تدبر در آیات است؛ البته در این سنخ از تحقیق که اختلاف به قاری بر میگردد نه به وحی، باید به علت و منشأ پیدایش اختلاف نیز پی برد که در نگاه اول به نظر میرسد، منشأ اختلاف به منابع لغوی بر میگردد.
3. بازتاب اختلاف زبانشناختی «فَتَح» و «فَتَّح» در دانش قرائات تفاوت معنایی که در برخی کتب لغت برای واژه «فتح» به تخفیف و تشدید بیان شده است، در قرائت قراء سبعه نیز به چشم میخورد و سبب اختلاف قرائت شده است.
مکی بن ابیطالب علت قرائت به تشدید در آیه شریفه را واژه «ابواب» در ادامه آیه ذکر میکند که این موضوع تنها درباره قرائت ابنعامر صدق میکند؛ اما درباره قرائت عاصم کاملاً اشتباه است؛ زیرا اگر عاصم به تفاوت «فتح» به تخفیف و تشدید معتقد بود، در آیاتی همچون «وَفُتِحَتِ السَّمَاء فَكَانَتْ أَبْوَابًا» (نبأ:19) نیز بهصورت مشدد قرائت میکرد درحالیکه عاصم تنها در این آیه فعل «تُفَتَّحُ» را بهصورت مشدد خوانده است و این موضوع بر این مطلب دلالت دارد که تحلیل قرائت قاری در آیات مشابه به نتایج دقیقی میرسد که گاه نادرستی برخی اظهارات منابع احتجاج قرائات را نشان میدهد.