شاهِ نفتی: نفت و سقوط رژیم پهلوی مقالة

نفت از عناصر اساسی در شکل‌دهی به نظام اجتماعی و سیاسی ایران معاصر و نیز یکی از منابع اصلی تأثیرگذار در ظهور و سقوط حکومت‌های ایران بوده‌است. دولت‌های تاریخ معاصر ایران هیچ‌گاه نتوانسته‌اند بدون نفت کشور را اداره کنند. وقتی که درآمد نفتی منبع اصلی تأمین هزینه‌های حکومت باشد، با نوسان این درآمد، اقتدار حکومت نیز دچار بحران خواهد شد. نحوة مواجهة دولت‌های مختلف ایران با درآمدهای نفتی و چگونگی هزینه‌کردن این درآمدها نیز نقشی مهم در آیندة دولت داشته‌است. برای اثبات این‌مدعا، در این مقاله کوشش شده‌است نقش نفت در حکومت محمدرضا پهلوی تبیین شود. برای این‌منظور، به‌روش تاریخی و با استفاده از نظریة روان‌شناختی ماروین زونیس به تحلیل دوران حکومت محمدرضا پهلوی از زاویة نفت پرداخته شده‌است. به‌دلیل متکی‌بودن سلسلة پهلوی به شخص شاه و نقش کانونی او در رژیم، طبیعتاً ویژگی‌های شخصیتی و روانی شاه در عملکرد و ساختار نظام تأثیر بسیاری می‌گذاشت. نفت از منابع اصلی و اساسی قدرت شاه بود و طبق نظریة زونیس، دو رکن از چهار رکن اساسی شخصیت شاه وابسته به نفت بود. یافته‌های این مقاله مبین آن است که یکی از دلایل سقوط روانی شاه و به‌تبع آن نظامِ متکی بر شخصِ شاه، بحران‌های نفتیِ منتهی به تزلزل ارکان روانی او بود.

برای طرح این مدعا که نفت موجب افول و سقوط احمدشاه و سلسلۀ قاجاریه شد، می توان استدلال کرد که مخالفت احمدشاه با قرارداد ١٩١٩ ارتباط مستقیمی با انقراض سلسلۀ قاجاریه داشته است ؛ چراکه انگیزه و هدف اصلی قرارداد ١٩١٩ حفظ منافع نفتی انگلیس بود، اما مخالفت احمدشاه با این قرارداد مانع دست یابی انگلیس به اهداف نفتی اش شد و بدین جهت آنها با طراحی کودتای رضاخان علیه احمدشاه ، سقوط آخرین شاه قاجار را تسهیل کردند تا دولتی در ایران حاکم باشد که منافع نفتی انگلیس را به راحتی تأمین کند و مانعی دربرابر دست یابی بیگانگان به نفت ایران ایجاد نکند (حشمت زاده ، ١٣٧٩: ١١٠-١١١). نفت در ذهن شاه چنان جایگاه مهمی داشت که شاه پس از خروج از ________________________________________________________ 1 Marvin Zonis ١١٨ ایران می گوید پیوستنش به اوپک و تلاش برای افزایش قیمت نفت باعث عداوت قدرت های بزرگ و کمپانی های نفتی با او شده است . شاه نه تنها موفق شد درآمد بسیار بیشتری برای ایران کسب کند، بلکه خود را در کانون اوپک و کانون انتقاد بین المللی از افزایش قیمت نفت نیز قرار داد که به دنبال جنگ ________________________________________________________ 1 Pattern Matching ١٢٠ رمضان / یوم کیپور (١٣٥٢) اتفاق افتاد. در خاطرات علم نیز مشخص است که در این سال ها سفیران امریکا و انگلیس در موضع پایین تری قرار دارند و درصدد راضی کردن شاه برای بالانبردن قیمت نفت و همراهی او با خواسته های کنسرسیوم هستند.