خلاصة:
مسئله استقرا و تجربه یکی از مسائل اساسی و کلیدی فلسفه علوم طبیعی است که اندیشمندان بسیاری درباره آنها در حوزه علوم طبیعی بحث کردهاند. ابنسینا نیز به عنوان یکی از بزرگترین فیلسوف مسلمان، توجه درخوری به این مسئله داشته و از این دو، در نظام طبیعتشناسی خود که نظامی منسجم و یکپارچه است، بهره فراوانی برده است. در سنت فلسفی ابنسینا ـ به پیروی از میراث منطقی ارسطو ـ سه نوع استدلال وجود دارد: 1. تمثیل که سیر در آن، از یک جزئی به جزئی دیگر است؛ 2. استقرا که سیر در آن، از جزئی به کلی است؛ 3. قیاس که سیر از کلی به جزئی است. ابنسینا استقرا را به خاطر اینکه در آن همه جزئیات بررسی نشده است، مفید یقین نمیداند؛ برخلاف تجربه که در آن با ضمیمه شدن یک قیاس خفی به آن، دیگر سیر از جزئی به کلی نیست، بلکه سیر از کلی به جزئی است و به همین دلیل آن را یکی از اقسام قیاس برمیشمارد و میفرماید که اگر در فرایند تجربه، ما از مغالطه «اخذ مابالعرض، مکان مابالذات» ایمن باشیم، تجربه، علم یقینی در پی خواهد داشت.
نوشتار پیشرو از سنخ پژوهشهای نظری و توسعهای است و اطلاعات و مواد اولیه تحلیل به روش کتابخانهای گردآوری شده است و با روش استدلال، نه تکنیک آماری، مورد تجزیه و تحلیل عقلانی قرار گرفته.است.
ملخص الجهاز:
در این آثار، استقرا و تجربه از دیدگاه ابنسینا واکاوی شده است، ولی آن مطالب با وجود اینکه مفید و پربار هستند، کاستیهایی نیز دارند، از جمله نپرداختن به انواع استقرا و اینکه کدام استقرا به تجربه موردنظر ابنسینا نزدیک است و همچنین نپرداختن مفصل به بحث اصل عدم اتفاقی و امور بالذات و بالعرض در نگاه ابنسینا که نوشتار پیشرو، هر دو را بررسی کرده است.
کلیت و یقین در استقرا یکی از مهمترین مسائل بحث استقرا که ذهن ابنسینا را نیز، همانند بیشتر دانشمندان علوم طبیعی، به خود درگیر کرده، مسئله یقینی بودن استقرا است؛ یعنی آیا تنها با مشاهده چند پدیده، میتوان نتیجهای یقینی از استقرا بهدست آورد؟ همانطور که در بالا اشاره شد، از ظاهر کلمات ابنسینا این مطلب برداشت میشود که استقرای تام به دلیل اینکه در آن همه جزئیات مشاهده میشود، یقینی است.
در اینجا اگر چه ممکن است بهنظر برسد که علت حکم به تفصیل شناخته نشده است، با مشاهدات و آزمایشهای پیدرپی میفهمیم که میان محمول و موضوع رابطهای واقعی برقرار است که موجب چنین اثری شده است؛ برای نمونه، اگر چندینبار دیدیم که با سقمونیا، اسهال صفرا رخ میدهد، معلوم میشود که این رخداد اتفاقی نیست؛ زیرا حادثه اتفاقی، همیشگی یا اکثری نخواهد بود.
ازاینرو ابنسینا بار دیگر تأکید میکند که «و هذا ـ تولید یقین ـ یکون اذا أمنا أن یکون هناک أخذ شیء بالعرض» (همان، ص97)؛ یعنی تولید یقین از «تجربه» زمانی ممکن است که امور بالذات احراز شده باشند و امر بالعرض به جای امر «بالذات» اخذ نشده باشد.