نقش علم و عمل در تکامل آدمی از نظر ملاصدرا مقالة

«نفس ناطقه» فصل ممیّز انسان از دیگر انواع و «کمال عقلی» فصل ممیّز آدمیان از یک‌دیگر است. نفس ناطقه دارای دو قوۀ عقل نظری و عقل عملی است. لطیفۀ ملکوتی نفس که سرّی از اسرار الهی است ظرفیت ترقّی و استکمال به سوی واجب تعالی دارد و اگر انسان آن را مُهمل رها کند به سوی ظلمت و تاریکی خواهد رفت. تحوّل‌پذیری و استکمال نفس از اصول مسلّم فلسفۀ صدرایی است و حرکت جوهری یکی از عمده‌ترین دلایل آن است. بر این اساس، آدمی پیوسته در حال پویایی و صیرورت است و هیچ توقّف و ایستایی ندارد. سخن اصلی ما در این مقاله این است که حرکت کمالی جز از رهگذر علم و عمل میسّر نخواهد شد. کمال و سعادت در فلسفۀ صدرایی برخاسته از وجود است و راه آن از طریق علم و عمل که بال‌های صعود به آسمان سعادت و قلۀ هِرم هستی‌‌اند، می‌گذرد. علم و عمل لازم و ملزوم یکدیگرند و هر یک سبب رشد دیگری و تحقّق مرتبه کامل‌تری از آن برای انسان می‌شود. البته، در مقام ارزش‌گذاری، علم، برتر از عمل است؛ زیرا هم در مرحلۀ ابتدایی، علم سبب عمل است؛ به‌گونه‌ای که در نبود نظر، عمل معنایی ندارد و هم در مراتب بالاتر، معرفت غایت عمل است و عمل مقدمه و مقوّم نظر است که موجب رفع موانع و حجاب‌های درونی و بیرونی می‌شود، یعنی زمینه‌ای فراهم می‌کند تا وجود ملکوتی‌ انسان نمایان و به علمی که از آن تعبیر به «معرفت ربوبی» می‌شود، منجر شود.

البته ، در مقام ارزش گذاري ، علم ، برتر از عمل اســت ؛ زيرا هم در مرحلـۀ ابتدايي، علم ســبب عمل اســت ؛ به گونه اي که در نبود نظر، عمل معنايي ندارد و هم در مراتب بالاتر، معرفت غايت عمل اسـت و عمل مقدمه و مقوم نظر است که موجب رفع موانع و حجاب هاي دروني و بيروني مي شود، يعني زمينه اي فراهم ميکند تا وجود ملکوتي انسان نمايان و به علمي که از آن تعبير به «معرفت ربوبي» ميشود، منجر شود. اين نوشــتار در پي پاسـخ گويي به اين مسئله است که آيا اساسا نفس انساني توانايي رشد و استکمال را دارد؟ و در صورت وجود اين اســتعداد، فعليت بخشــيدن به آن چگونه و با چه عواملي امکان پذير اســت ؟ و نيز کيفيت تأثيرگذاري و اثرپذيري هر يک از اين عوامل به چه صـورت اسـت ؟ از نظر ملاصدرا - فيلسوف شهير اسلامي - نفس يک ً هويـت الهي و نوري دارد کـه ذاتـا مســتعـد وصــول بـه عـالي ترين مرتبه وجود و کمال نهايياش اســت و دسـت مايه هاي نفس در اين ارتقاي وجودي همانا علم حقيقي و عمل صالح است . ملاصدرا عمل را مانند کاشتن دانه ميداند که علم ثمره آن است (ملاصدرا، ١٣٦٠، ص ٣)، به اين معنا که «عمل صــالح » در نظر او، وســيله اي اســت براي کســب معرفت و معرفت عامل ّ تقرب الي الله اسـت .