خلاصة:
مسالة خلافت الهی از مسائل غامض و بحث انگیز در حوزه علوم قرآنی، کلام و عرفان است. تنها آیهای از قرآن کریم که به صورت صریح و مطلق بحث خلافت الهی را مطرح کرده آیة 30 سورة بقره است؛ با این حال اهمیت این مقام به حدی است که گویا ارسال پیامبران و انزال کتب آسمانی، همه در جهت تربیت خلیفة الهی صورت گرفته است. عموما پژوهشهای محققان در رابطه با «خلافت الهی» حول مسائلی چون: تفسیر آیة خلافت، ارتباط خلافت الهی با انسان کامل و دامنة خلافت انجام یافته است؛ لکن مقالة حاضر در نظر دارد با استفاده از آیات الهی، تاملی در راستای دامنة خلافت الهی زن داشته باشد و در عین حال، به نقد دیدگاه برخی عرفای مسلمان نیز در این حوزه بپردازد. هدف دیگر که فرع هدف اصلی محسوب میشود، بررسی اجمالی برخی از مولفههایی است که با توجه به ویژگیهای شخصیتی زن دامنة خلافت الهی او را گسترش میدهد. «مادری» و «دیگرخواهی» از مولفههای موثر برای افزایش دامنة خلافت الهی زن است که مسیری تا حدی متمایز نسبت به مرد برای وی پدید میآورد. از سویی، مطالعة آثار عرفانی ما را با دو دیدگاه متفاوت در رابطه با دامنة خلافت الهی زن مواجه میسازد. گروهی از عرفا تفاوتهای تکوینی موجود در آفرینش زن را تحدید کننده دامنة خلافت الهی زن نسبت به مرد میدانند و برخی دیگر، این مقام را امری مرتبط با روح انسان میدانند و بر این باورند که زن و مرد در دستیابی به مراتب بالای آن تفاوتی با یکدیگر ندارند.
ملخص الجهاز:
عموما پژوهشهای محققان در رابطه با «خلافت الهی» حول مسائلی چون: تفسیر آیة خلافت، ارتباط خلافت الهی با انسان کامل و دامنة خلافت انجام یافته است؛ لکن مقالة حاضر در نظر دارد با استفاده از آیات الهی، تأملی در راستای دامنة خلافت الهی زن داشته باشد و در عین حال، به نقد دیدگاه برخی عرفای مسلمان نیز در این حوزه بپردازد.
از این رو این سؤال به ذهن میآید که «آیا این موضوع میتواند ارتباطی با توانایی رسیدن زن و مرد به مراتب عالی خلافت الهی داشته باشد؟» نگاه قرآن و عرفان اسلامی دربارة عالی ترین مرتبة کمال زن در آفرینش چگونه است؟ آیا تفاوتهای تکوینی و تفاوت در احکام تشریعی دامنة خلافت الهی زن و مرد را متفاوت میسازد؟ آیا میتوان میان ویژگیهای شخصیتی زن و گسترش دامنة خلافت الهی او ارتباط برقرار کرد؟ تأمل در آیاتی چون «و نفخت فیه من روحی»1 و «إنا لله و إنا إلیه راجعون»2، از پیوند روحی عظیم و شریف با آفرینش جسمانی انسان حکایت دارد.
(جوادی آملی، 1389: 3/380) بر این اساس آیات قرآن به مجموعهای میماند که در صدد تفسیر و شرح آیه خلافت است؛ زیرا هدف نهایی خداوند از انزال قرآن، تربیت و کمال انسان برای نیل او به مقام رفیع خلافت الهی است.
زن و مقام خلافت الهی قرآن کریم در بسیاری از آیات خود به این حقیقت اشاره میکند که گوهر وجودی انسان روح است و جسم به مثابه ابزاری باید برای تعالی روح به کار گرفته شود9.