خلاصة:
از مهمترین مباحث در حوزه قرآنپژوهی، روششناسی تفسیر است. از عوامل نیل به این مهم، ارزیابی عملکرد مفسر برای شناخت ضابطههای وی در فرآیند تفسیر است. بدین منظور، شیوه قرآن به قرآن علامه طباطبایی در سوره حمد بهعنوان مطالعه موردی بررسی میگردد. عملکرد ایشان در این سوره را میتوان به شقوق مختلف تقسیم کرده و الگوهای مختلفی از آن استخراج نمود. این الگوها دارای فراز و فرود و نیز همسانیها و افت ناهمسانیها راقاتی همراه با ضعف و قوتهایی هستند. برخی نواقص کمتری داشته بهعنوان بهترین مدل مطرح میشوند، ولی برخی کمترین نمره را کسب میکنند. میتوان با درنظر گرفتن همسانیها، یک مدل تقریباً یکدستی ارائه داد. در مواردی بهکارگیری آیات قرآن به اوج خود رسیده و در مواضعی کمترین استفاده را داشته است. در مواردی نیز بهطور کل از این رویکرد فاصله گرفته است. از بررسی موارد تفسیر شده، ملاک انتخاب آیات برای تفسیر و میزان بهرهگیری از آنها، نسبت مکانی آیات مورد استفاده در تفسیر و کمیت آیات مورد استفاده، نکات مهمی بهدست میآید. بهنظر میرسد اگرچه با این شیوه در تفسیر برخی آیات موفق بوده، اما در مواردی، چندان خود را نشان نمیدهد. عنایت به آیات دیگر در پرداخت به برخی مفردات، مسائل اعتقادی، ترجیح قرائتی بر قرائت دیگر و ...، از جمله نمودهای این تفسیر در سوره حمد است.
ملخص الجهاز:
با اينکه ايشان معتقد است بهترين راه رسيدن به تفسير، رجوع به آيات بوده و قرآن اصطلاحات خاصي دارد که جز با بيان خودش شناخته نميشود (همان ، ص ٩)، چرا براي تفسير اين کلمه از قرآن کمک نگرفته است ؟ اگرچه مراجعه به لغت خارج از مباني ايشان نيست ، اما با عنايت به آياتي به نظر مي رسد اين واژه علاوه بر معناي لغوي، مقصود خاصي مي تواند داشته باشد؛ مانند آيات ٤٥ آل عمران ، ١ صف و ٧ مريم که اين لفظ را به ترتيب براي حضرت عيسي و پيامبر اسلام و حضرت يحيي استفاده نموده اند، و نيز آيه ٣٠ بقره که آن را بر امري که نشان دهنده برتري آدم بر ملائکه بود، اطلاق کرده ، و آيات ديگري چون ٢٨ حج ، ١٢١ انعام ، ٤٠ يوسف ، ٢٣ نجم ، ٨ مزمل ، ١ علق و ...
الف ) همسانيها و نا همسانيهاي مدل ها با بررسي الگوهاي قرآن به قرآن در سوره حمد، به دست ميآيد که اين مدل ها همسانيها و نا همسانيهايي دارند که مهم ترين آنها به قرار زير است : همسانيها ١- مرحله اول در مدل ها توجه به موضوع کليدي و سپس يافتن ويژگيها و سرنخ هايي است تا بدين وسيله ، ابزاري براي جست وجو و گزينش آيات مناسب ايجاد گردد.