خلاصة:
انقلاب مشروطه (1324ه.ق) که حاصل بیداری و مبارزه مردم علیه استبداد عصر قاجار به شمار می رود؛ یکی از مهم ترین وقایع تاریخی ایران است. اگرچه انقلاب مشروطه از گیلان آغاز نشده بود، اما با این حال مردم گیلان نقش بسیار بزرگی در پیشبرد این انقلاب داشتند که در این بین، عدهای بدون مبارزه نظامی و در دست گرفتن تفنگ، با ابزار قلم و با نشر روزنامه پا به عرصه مبارزه علیه استبداد گذاشتند. اولین روزنامهای که بعد از استقرار مشروطیت برای خدمت به مشروطه و مشروطه خواهان و برای مبارزه با خودکامگی در رشت در سال 1325ه.ق چاپ و منتشر شد، روزنامهی «خیرالکلام» با مدیریت فردی به نام «افصح المتکلمین املشی» بود. افصح با توضیح و دفاع از مفاهیم آزادی، استقلال، تکریم مشروطیت، حقوق مردم، قانون، و تظلم خواهی رعیت، به بیان اوضاع سیاسی، اجتماعی و فکری حاکم بر گیلان در دوره مشروطه پرداخته و سبب تنویر افکار عمومی گیلان در این دوره مهم شده است
ملخص الجهاز:
این روزنامه پس از انتشار چند شماره به دست آقا بالاخان سردار افخم توقیف گردید؛ به علت مخالفت امیر خان سردار، حاکم رشت با افصح وی ناچار رشت را ترک نموده و برای دادخواهی به تهران عزیمت مینماید، شماره ١٣سال اول خیرالکلام مورخ ٢٥ذیحجه ١٣٢٥قمری اولین شماره خیر الکلام است که در تهران انتشار یافته و بعد از آن از شماره ١٤تا ١٩ که آخرین شماره منتشره در تهران می باشد و مورخ به تاریخ ٢٣صفر١٣٢٦قمری است که در تهران منتشر گردیده است (صدر هاشمی، ٢٦٠:١٣٦٤ /٢)، چنانچه رابینو میگوید: «شماره اول خیرالکلام در تهران سیزدهمین سال اول این روزنامه است و آخرین شماره روزنامه که در تهران منتشر گردیده شماره ١٩ میباشد (رابینو، ١٣٥:١٣٧٢).
ولی به عقیده ی ما عیدی بهتر از عید مشروطیت نیست که در یوم چهاردهم جمادی الثانی از سال ١٣٢٤دستخط آزادی و اجرای قانون محمدی از ملک الملوک عجم شاهنشاه منفور مرحمت شده ، وظیفه ملت است که هر ساله این روز مبارک را عید عظیم بدانند (خیرالکلام ،١٣٢٥،ش ٤:١) و این نشان دهنده این است که از نظر افصح و مشروطه خواهان مشروطیت نه تنها گزندی برای اسلام و ایران ندارد بلکه امری میمون و فرخنده است که باید آن را جشن گرفت و به عنوان یک امر صواب از آن یاد کرد.
یکی ازمهمترین مطبوعاتی که اوضاع سیاسی واجتماعی گیلان را دنبال میکرد روزنامه خیرالکلام به مدیریت افصح المتکلمین بود، او با انتشار روزنامه خیرالکلام سردمدار روزنامه نویسی در گیلان شد، افصح از شخصیت های مبارز و مشروطه خواهی بود که نقش مهمی در جریان مشروطه گیلان داشت و خیرالکلام را بیشتر بر اساس تمرکز بر دفاع از مشروطیت ، حفظ استقلال و آزادی، بهبود وضعیت رعایا وگسترش قانون نوشته است .