خلاصة:
پیش از دوره قاجار و بهویژه دوره صفویه، خصومت با عثمانی، وجود کشورهای استعمارگر مانند پرتغال در خلیج فارس و ضعف نیروی دریایی از یک سو و همچنین توسعهطلبی عثمانی در اروپا و نیاز اروپائیان به متحدی برای کاهش فشار از سوی دیگر، باعث گسترش روابط ایران و اروپا شد. در این میان، با گسترش تجارت اروپائیان در ایران و تلاش هر چه بیشتر ایرانیان برای رونق تجارت و بهره بردن از نیروی دریایی اروپا، امتیازاتی به آنان تعلق گرفت که در بین آنها امتیاز کاپیتولاسیون قابل ملاحظه است. این پژوهش کاپیتولاسیون در ایران پیش از عهد قاجاریه و همچنین پیامدهای آن را بررسی خواهد کرد.
ملخص الجهاز:
ریشه های کاپیتولاسیون در ایران پیش از عهد قاجاریه 1 حمید اسدپور 2 حسین اسکندری چکیده پیش از دوره قاجار و به ویژه دوره صفویه ، خصومت با عثمانی، وجود کشورهای استعمارگر مانند پرتغال در خلیج فارس و ضعف نیروی دریایی از یک سو و همچنین توسعه طلبی عثمانی در اروپا و نیاز اروپائیان به متحدی برای کاهش فشار از سوی دیگر، باعث گسترش روابط ایران و اروپا شد.
در این میان ، با گسترش تجارت اروپائیان در ایران و تلاش هر چه بیشتر ایرانیان برای رونق تجارت و بهره بردن از نیروی دریایی اروپا، امتیازاتی به آنان تعلق گرفت که در بین آنها امتیاز کاپیتولاسیون قابل ملاحظه است .
روابط ایران و انگلیس گسترش بیشتری یافت و طبق فرمانی، شاه عباس امتیازات گسترده ای به اتباع انگلیسی داد که سنگ بنای کاپیتولاسیون در دورة صفویه شد (ویلسون ، ١٤٧:١٣٦٦) و بنابر این فرمان ، هیچکس نباید به تجار مسیحی آزاری میرساند.
شاه عباس نیز در نظر داشت که مسیر تجارت و به ویژه تجارت ابریشم را از خاک عثمانی منحرف کند و آن را به مسیر تجارت دریایی بکشاند تا با محروم کردن ترکها از درآمد این کالا، بتواند درآمد بیشتری به دست آورد؛ همچنین از نیروی دریایی انگلیس در سرکوب پرتغالیها در خلیج فارس بهره گیرد.
در امتیازاتی که در دورة نادر شاه به انگلیسیها اعطاء شد، علاوه بر معافیت های مالیاتی و راهداری، اجازة ورود مشروبات الکلی و تأدیب و مجازات کارکنان و خدمتکاران کمپانی هند شرقی به دست عمال کمپانی قابل توجه است (شعبانی، ٤٥٧:١٣٦٩- ٤٥٦) و این امتیازات ، به کاپیتولاسیون شباهت داشت .