ملخص الجهاز:
کهن ترین تصویر فردوسی تا کنون گمان می کردم کهن ترین تصویر فردوسی همان نقاشی باشکوه دیباچۀ شاهنامۀ بایسنقری (کتابت ۸۳۳ق) است که تصویر فردوسی در جامۀ متمایزِ فیروزه ای رنگ در یک سوی جوی آب روان تصویر شده و سه شاعر معروف دربار محمود (عنصری، فرّخی و عسجدی) با جامه هایی به رنگ های دیگر در آن سوی جوی (تصویر ۱)؛ ولی به تازگی دریافتم که این تاریخ را باید حدود یک قرن عقب تر برد.
کهن ترین تصویر فردوسی در منابع دیگر: عارف اردبیلی منظومه ای دارد به نام فرهادنامه، شاملِ دو بخشِ «فرهاد و گُلُستان» و «فرهاد و شیرین» که در ۱۳۵۵ش بر اساس یگانه نسخه ای که تا آن زمان شناخته شده بود (نسخۀ ایاصوفیه) به کوشش عبدالرضا آذر به چاپ رسید (انتشارات بنیاد فرهنگ)، ولی بعدها نسخه ای به خط سراینده، مورَّخ ۷۷۲-۷۷۳ق همراه با چندین تصویر، محفوظ در کتابخانۀ طوپقاپوسرای استانبول معرفی شد که یکی از این تصاویر مربوط است به فردوسی و درباریان دیگرِ دربار محمود (تصویر۳)(1).
گودرز که برای کین خواهی سیاوخش به توران لشکر کشیده است، به پیران ویسه پیغام می دهد که خودِ او تسلیم شود تا از مرگ رهایی یابد: نجویم برین کینه آرام و خواب من و گرز و میدان و افراسیاب این بیت از گذشته های دور، مورد علاقۀ سرایندگان منظومه های حماسی و شیفتگان شاهنامه بوده(6) و قدیم ترین جایی که نقل شده، در ضمن داستانی است دربارۀ سرگذشت فردوسی که بنا بر آن، روزی سلطان محمود غزنوی در راه بازگشت از غزو هند به غزنین، پای حصار متمرّدی اردو زد و رسولی با این پیغام نزد او فرستاد: «فردا باید که پیش آیی و خدمتی بیاری و بارگاه ما را خدمت کنی و تشریف بپوشی و بازگردی».