خلاصة:
برآمدن سلسلۀ صفویه، در زمینههای گوناگون تغییرات و تحوّلات گستردهای پدید آورد؛ بهویژه آن که دامنۀ تأثیر و بازخورد این تحوّلات و تغییرات به بیرون از قلمرو صفویه نیز کشیده شد. این امر، در ایجاد یا تقویّت و تشدید تحوّلات و رویدادهای دیگری اثر گذاشت. در این میان، خراسان و بهویژه مرکز آن، شهر هرات، در شرایط خاصی قرار گرفت. این امر را بهویژه آشکارا میتوان در زندگی، عملکرد و واکنش دهها نخبه فرهنگی و اجتماعیای دید که همه پرورشیافتگان فضا و جوّ اجتماعی و فرهنگی دورۀ تیموری و البته پایتخت آن، هرات بودند. در جستار حاضر براساس روش توصیفیـ تحلیلی به این پرسش پرداخته میشودکه تغییرات عمده اجتماعی و فرهنگی ایجادشده در خراسانِ تحت حاکمیتِ صفویان چه بوده است؟ وضع اجتماعی و فرهنگی حاکم بر قلمرو حکومتهای نزدیک به خراسان مانند ازبکان، بابریان، ارغونیان، جامان سند و دیگر ایالات صفوی چگونه بوده است؟ و سرانجام آن که مجموعۀ این عوامل چه تأثیری بر زندگی، عملکرد و واکنش نخبگان دوره تیموریِ هرات داشته است؟ یافتهها موید آن است، نخبگان یادشده در روزگار صفوی، محیط اجتماعی خود را بسیار متفاوت با دورۀ قبل دیدند تا آنجا که تحت تأثیر مسائلی چون ثبات و آرامش؛ حمایت علمی و فرهنگی؛ جذب در ساختار اداری، یکی از دو راه باقی ماندن در هرات یا مهاجرت را برگزیدند. این گزینش میتوانست با مقایسه و سنجش دافعهها و جاذبههای مبدأ و مقصدهای گوناگون صورت پذیرد؛ چرا که وضع جغرافیاییِ خاصِّ آن روزِ خراسان به شبهجزیرهای میمانست که به قلمرو بابریان، ارغونیان، جامان سند، ازبکان و دیگر ایالتهای صفوی محدود میشد.
The arising of safavid dynasty made a lot of changes and extensive transitions in different fields, especially that the domain of effect and reaction of these transitions and changes was extended to the outside of safavid borders and this matter was helpful in making or fortifying and amplifying other transitions and incidents, in this period Khorasan and especially its center ,haraat, was in a special condition that this matter can be seen evidently in the life, performance and reactions of these cultural and political elites all of whom were raised in the cultural and political environment of teimoorid era which especially its capital was haraat. According to the findings of this research , the forgoing elites perceived their surroundings completely different to the degree that for staying in haraat or abandoning it they considered stability and peace, scientific support, being being attracted to administrative structure and so on which this matter was the result of a special geographical situation of Khorasan on those days which like a peninsula was bounded to the kingdom of baaber, arqoonian, jaamaan, ozbakan and other provinces of safavid, offered a set of different interests and disinterests. The present essay based on a descriptive-analytic method and the use of library resources has been done.
ملخص الجهاز:
وضع اجتماعی و فرهنگی حاکم بر قلمرو حکومتهای نزدیک به خراسان مانند ازبکان، بابریان، ارغونیان، جامان سند چگونه بوده است؟ سرانجام آنکه مجموعۀ این عوامل چه تأثیری در زندگی و عملکرد و واکنش نخبگان دورۀ تیموری هرات داشته است؟ یافتهها مؤید آن است که نخبگان یادشده در روزگار صفوی محیط اجتماعی خود را بسیار متفاوت با دورۀ قبل دیدند تاآنجاکه تحتتأثیر مسائلی چون ثبات و آرامش، حمایت علمی و فرهنگی، و جذب در ساختار اداری، یکی از دو راهِ باقیماندن در هرات یا مهاجرت را برگزیدند.
1. 1 بیان مسئله وضع و شرایط مطلوب خراسان و هرات در قرن نهم، بهویژه در دوران سلطانحسین بایقرا، در پیدایی نسلی از نخبگان اثر گذاشته بود که دستکم در یکی از زمینههای ادب، علوم، و هنر ورود کردند و بر آنها تسلط داشتند (صفا 1369: ج 4، 9- 10) و از این راه، توانسته بودند حتی در حوزۀ سیاست وارد شوند و ازسوی حکومت به مناصبی گماشته شوند، زیرا ازجمله عادات سلطانحسین «آن بود كه زود به عزل و نصب وزرا و ديوانيان ميپرداخت و همواره چهارپنج كس را در آن منصب با يكديگر شريك ميساخت» (خواندمیر 1380: ج 4، 328) یا بهعلت جایگاه فرهنگی با دربار و صاحبمنصبان حکومتی، ارتباط نزدیک برقرار میساختند و در رتقوفتق امور طرف مشورت قرار میگرفتند و بسیاری دیگر در سالهای باقیماندۀ حکومت تیموریان در قرن دهم و همچنین در دوران حکومت شیبکخان ازبک به دو دستۀ پیشگفته پیوستند.