خلاصة:
یکی از مهم‌ترین منابع دریافت مبانی نظری معماری اسلامی گذشتۀ ایران، متونی است که در آن دوران فرهنگی تصنیف شده است؛ زیرا بخش بزرگی از جنبه‌های فرهنگی، آموزش‌های علمی و عملی، نظام فکری و اعتقادی جوامع، در آثار نوشتاری ایشان به ظهور می‌رسد. هرچند در میراث مکتوبات ما، کتابی مستقل با موضوع مبانی نظری و آموزش معماری تا پیش از دورۀ معاصر تدوین نشده است، در میان متون کهن، مکتوباتی وجود دارد که از طریق آن‌ها می‌توان اطلاعات بنیادی در رابطه با معماری و اندیشه‌های پشتیبان آن استخراج کرد. در این مقاله، برخی از ویژگی‌ها و مبانی نظری معماری در جهان اسلام، در دوران گذشته، بر مبنای متون کهن به‌جامانده از ابونصر فارابی، با تأکید بر کتاب احصاء العلوم به‌عنوان منبع دست اول و یکی از کتب علمی و بنیادی فرهنگ اسلامی، مورد بازخوانی قرار گرفته است؛ زیرا این‌گونه متون کمتر در معرض توجه پژوهشگران معماری بوده است و چنین رویکردی می‌تواند شناخت ما را نسبت به معماری گذشتۀ اسلامی ایران، روشن‌تر و عمیق‌تر نماید. یافته‌ها نشان می‌دهد برخلاف آنچه غالباً تصور می‌شود، نظام سنتی معماری اسلامی صرفاً شامل حوزۀ عملیات اجرایی معماری نبوده و آموزه‌های علمی و معرفتی چون هندسه و اخلاق، بخش عمده‌ای از پشتوانۀ آموخته‌های معماران را تشکیل می‌داده‌اند. در این مقاله نیز برخی از ویژگی‌های بنیادی تفکر معماری در قرون اولیۀ جهان اسلام، بر مبنای تألیفات فارابی و با تأکید بر کتاب احصاء العلوم او، به روش استنادی و استنباطی مورد بررسی قرار گرفته است و نتایج این پژوهش نشان می‌دهد موضوعاتی نظیر قانون‌مندی، منطق، ریاضیات، هندسه و از همه مهم‌تر، رعایت مسائل اخلاقیات و مدنی در صناعات مسلمانان از جمله در معماری و شهرسازی ایشان بسیار تأثیر‌گذار بوده است و کمال انسانی (حیات جاویدان) به‌عنوان هدف غایی، در تمام صناعات جامعۀ مسلمانان مورد تأکید فارابی قرار دارد.
Among significant sources of past Iranian Islamic architecture theories is the scholarship dating to that cultural era, since a large part of cultural, scientific, practical, ideological, and religious matters are represented in textual compositions of that era. Although ancient Islamic texts do not include a specific book on the theoretical foundations of architecture, there is some old literature from which we can extract basic information and supporting ideas about architecture. This kind of literature has hardly been studied by architectural researchers, while it can provide a clearer and deeper understanding of the past architecture of Iran. The findings show that contrary to common belief, the traditional Islamic architecture system was not limited only to the construction chapter, but that scientific and gnostic knowledge as well, such as geometry and ethics made up a significant share of the training of architects. In this paper, some of the fundamental features of architectural theory in the Islamic world are investigated with inferential analysis, based on Farabi’s extant writings with emphasis on Ehsa al-‘Olum, which is a primary source among other foundational and scholarly works of the early Islamic culture. The results of this research demonstrate that in addition to the consideration of order, logic, mathematics, and geometry, observation of ethics and civil rights were of utmost importance in Islamic craftsmanship, and acquiring human perfection (eternal life) was the ultimate purpose for Muslims in Farabi’s views.
(
, 
, 
)
