خلاصة:
شاعران و نویسندگان متون ادب فارسی همواره برای انتقال روشنتر مفاهیم موردنظر خود از شگردهای بلاغی متنوعی بهره جستهاند. یکی از رایجترین شگردهای ادبی تشبیه است تا جایی که هیچ متن ادبی را نمیتوان یافت که از ظرفیتهای هنری تشبیه برای انتقال مفاهیم بهره نبرده باشد. مولوی در کتاب مثنویمعنوی که یکی از بلیغترین متون تعلیمی- عرفانی فارسی است در کنار بهرهمندی از شگردهای مناسب ادبی، تشبیه را با ساختارهای متنوع بهکار گرفته است. در میان اقسام تشبیه در مثنویمعنوی گونهای تشبیه مشاهده میشود که درونمایه طنز دارد و مولوی برای انتقال مضامینی ویژه از آن بهره برده است؛ این گونه تشبیه را تشبیه طنز نامیدهاند. سنّت استفاده از شگردهای طنزپردازی در منظومههای عرفانی مانند بسیاری دیگر از نوآوریها با سنایی آغاز میشود. مولوی علاوه بر تأثیرپذیری احتمالی از سنایی، خلاقیتهای فراوانش را در طنزپردازی به ظهور رسانده است. یکی از گونههای طنز در مثنوی، تشبیهات معناداری است که صبغه فکاهی و طنز دارد. تبیین کارکردهای وجوه شبه طنزِ متنوعِ بهکار رفته در تشبیهاتِ طنز مثنوی از زمینههای اساسی این تحقیق است. در این مقاله کوشش شده به شیوه توصیفی- تحلیلی موارد یافت شده در مثنویمعنوی براساس ساختار بلاغیشان بررسی شود
The writers and poets of Persian literary texts have always used diverse rhetorical techniques to transfer their concepts more clearly. One of the most commonly used literary techniques is simile. This popularity is to the extent that no literary text could be found without benefiting from simile’s artistic capacity for conveying concepts. Mawlawi also used simile with various structures along with appropriate literary techniques in Masnavi which is one of the most eloquent Persian mystical-educational texts. Among the similes in the Masnavi Ma’navi, a type of simile is observed that has a satiric theme and Mawlawi has used it to convey special concepts. This kind of simile is named satiric simile. Like many other innovations, the tradition of using satirical techniques in mystical poems begins with Sanai. In addition to the possible influence of Sanai, Mawlawi brings into existence his various innovations in satire. One of the type of satires in Masnavi is the meaningful similes that have satirical backgrounds. Explaining the functions of various similar aspects in satiric similes is one of the important purposes of this research. The present research attempted to study the found cases in Masnavi Ma’navi based on their rhetorical structure using a descriptive-analytic method.
ملخص الجهاز:
تحليل کاربردهاي تشبيه طنز در مثنوي معنوي سيد علياصغر ميرباقريفرد استاد زبان و ادبيات فارسي دانشگاه اصفهان ، اصفهان ، ايران ** سيد محمد جليل مصطفوي روضاتي دانشجوي دکتري زبان و ادبيات فارسي دانشگاه اصفهان ، اصفهان ، ايران *** سيده مريم روضاتيان دانشيار زبان و ادبيات فارسي دانشگاه اصفهان ، اصفهان ، ايران (تاريخ دريافت : ١٣٩٦/١٠/٢٦؛ تاريخ پذيرش : ١٣٩٧/٠٨/١٥) چکيده شاعران و نويسندگان متون ادب فارسي همواره براي انتقـال روشـن تـر مفـاهيم مـوردنظر خـود از شـگردهاي بلاغـي متنوعي بهره جسته اند.
بر اين اساس اهل طريقت نميتوانستند مواجيد و تجربه هاي عرفاني خود را به سادگي بيان و آن ها را به ديگران منتقل کنند؛ با وجـود ايـن ، گزارش ها و روايت هـاي متنـوعي از ايـن تجـارب در قالـب اقـوال و حکايـات در آثـار و تأليفات پرشمار عرفاني به دست داده شده است که از طريـق آن هـا مـيتـوانيم بـا سـّنت و مشرب عرفاني اهل تصوف و عرفان آشنا شويم .
بايد به اين نکته توجه داشت که با وجود آنکه مولانا بارها تأکيد ميکنـد کـه قصـد شاعري ندارد و بهره گيري از شعر براي وي در جهت بيـان انديشـه هـاي او اسـت ، شـعرش سرشار از آرايه هاي بلاغي است .
وي با ايجاد ظرافتي پنهان ميـان مشـبه و مشبه ٌبه هايي که عموما عاري از مقـام و شخصـيت هسـتند، وجـوه شـبه مـدّ نظر خـود را بـه مخاطب القا ميکند و در اين ميان نوعي تشبيه در بين تشبيهات مولانا مشاهده ميشود کـه با طنز پيوند مييابد.
تشبيه به ساير موارد مشبه ٌبه هاي کم بسامدي نيز در مثنوي هستند که زمينه طنز دارند؛ مانند وجه شبه تـرس و ضـعف در تشبيهات به زن که از جمله تشبيهات کم بسامد (با تعداد سه کاربرد) است .