خلاصة:
خسرومیرزا فرزند عباسمیرزا نایبالسلطنه، به دنبال مرگ گریبایدوف - وزیرمختار روسیه - مأموریت یافت تا همراه با هیئتی بلندپایه به روسیه برود و عذرخواهی رسمی دولت ایران از این اتفاق را به آن کشور اعلام کندو میرزا مصطفی افشار از همراهان هیئت نیز به دستور میرزا مسعود انصاری گرمرودی - از بلندپایگان دستگاه عباس میرزا - مأموریت یافت که گزارش روزانه این مسافرت را مکتوب نماید. از این رو، سفرنامهای از مسافرت و عملکرد هیئت اعزامی تهیه شد که «سفرنامه خسرو میرزا به سنت پطرزبورگ» نام گرفت. از این سفرنامه، نسخههایی در ایران و خارج از ایران وجود دارد و فهرست سفرنامه شامل شش فصلاست، اما متأسفانه فصل ششم که شامل گزارش بازگشت هیئت از روسیه به ایران است، در هیچ کدام از نسخهها موجود نیست و از این رو، فصلی مفقوده محسوب میشود. این سفرنامه را جورج بورنوتیان از ایرانیان مقیم آمریکا و استاد رشته تاریخ در آمریکا از فارسی به انگلیسی ترجمه کرده و همچنین با استفاده از اسناد و مدارک روسی و نیز منابع انگلیسی، فصل مفقوده ششم سفرنامه را بازسازی نموده است. مقاله حاضر ترجمه بخش سفرِ بازگشت خسرو میرزا از سنت پطرزبورگ تا تبریز از کتاب بورنوتیان است و میتواند به روشن شدن بخشی از تاریخ مفقوده دوره قاجار بهویژه روابط ایران و روسیه در آن دوره کمک نماید.
ملخص الجهاز:
ره آورد ايـن مأموريـت ، سفرنامه اي شد تحت عنوان : سفرنامه خسرو ميرزا به سـنت پطرزبـورگ ١ کـه بـه شـش فصـل تقسيم مي شود و عبارتند از: فصل اول چگونگي مسافرت از تبريز بـه سـنت پطرزبـورگ ؛ فصـل دوم : اقامت در سنت پطرزبورگ ؛ فصل سوم : تعداد ولايات روسيه و تعداد اهالي و اوضـاع آنهـا و ويژگي هاي هر ولايت ؛ فصل چهارم : کيفيت ولايات روسيه و رسوم مردم هر ولايت ؛ فصل پنجم : توصيف مسائل و امور دولت روسيه و فصل ششم : جزئيات بازگشت از مسافرت ٢ با وجود آنکه در فهرست مطالب به فصول پـنجم و ششـم اشـاره مـي شـود، امـا متأسـفانه سفرنامه فاقد اين فصول است و از اين رو، بـه ويـژه بخـش بازگشـت سـفر در سـفرنامه موجـود نيست .
٥. همانطور که گفته شد، با توجه به اينکه همه نسخه هـاي موجـود سـفرنامه فاقـد فصـول پـنجم و ششـم مـورد ادعـاي نويسنده آن است ، به همين سبب هر دو چاپ موجود سفرنامه خسرو ميـرزا (چـاپ وزارت امـور خارجـه و چـاپ محمـد گلبن ) ناقص بوده و فصول مورد بحث را که در باره توصيف اوضاع و سرزمين روس و همچنين سـفر بازگشـت از روسـيه جورج بورنوتيان از ارمنيان ايراني مقيم آمريکا و استاد تاريخ خاورميانه ، روسـيه و اروپـاي شـرقي در دانشگاه آيونا در نيويورک براي نخستين بار سفرنامه خسـرو ميـرزا را تحـت عنـوان : از تبريـز بـه سنت پطرزبورگ : هيئت نمايندگي عذرخواهي ايران بـه روسـيه در ١١٨٢٩، از فارسـي بـه انگليسـي برگردانده است .