خلاصة:
با تحقيق و تدبر در احكام شريعت اين نتيجه به دست مي آيد كه قصد اصلي از آنها ، همانا
تحقق مصالح انسان ها و حفظ اين مصالح ودفع ضرر از آنها است ؛ جز اينكه مصلحت آن
نيست كه انسان خود تشخيص مي دهد بلكه آن است كه شرع تشخيص و معين نموده نه اينكه
تابع هوي و هوس انسان باشد . مصلحت شرعي انسان در شريعت اسلامي ثابت و مقرر شده و
از آن به حق شرعي تعبير مي شود. حق شرعي انسان آن است كه به حكم شرع ثابت و محقق
شده باشد و اين حق ثابت همان مصلحت شرعي است كه شارع قصد تحقق آن را دارد.
مقصد شريعت همان طور كه گفتيم تحقق و تأمين مصالح مردم است و ابتدا با ايجاد و در
مرحلة بعد با محافظت صورت مي گيرد. اين مصالح بر حسب استقراء به سه نوع تقسيم
مي شوند: ضروريات، حاجيات و تحسينيات.
ضروريات مصالحي هستند كه زندگي مردم و ثبات و استقرار جامعه بدان ها وابسته است و
اگر ايجاد نشوند و نباشند زندگي مردم مختل شده و به هرج و مرج و آشفتگي دچار مي شود .
ضروريات پنج عدد هستند كه عبارت اند از : دين، نفس، عقل، نسل و آبر و و مال، كه شريعت
براي ايجاد و محافظت از آنها احكام خاصي را وضع نموده است.
منظور از حاجيات اموري است كه مردم براي رفع سختي و مشقت بدان ها نياز دارند. يعني
اگر نباشند زندگي جامعه مختل نمي شود اما گرفتار سختي و مشقت فراوان مي گردند. حاجيات
شامل رخصت ها و تخفيف هاي شرعي است كه براي رفع سختي و مشقت در نظر گرفته شده
است.
تحسينيات به اموري گفته مي شود كه اعمال و رفتار مردم را با ارزش ها و اخلاق بلند
انساني هماهنگ مي سازد. اگر نباشند نه زندگي مردم مختل م ي شود و نه دچار سختي و مشقت
مي شوند اما تصوير خارجي و ظاهري زندگي جمعي برخلاف اصول اخلاقي و انساني تغيير
پيدا مي كند و اين از شأن انساني كه محل تكريم الهي و خطاب او قرار دارد به دور است.
انواع سه گانة مصلحت كه در بالا ذكر شد، همگي در يك رتبه و درجه نيستند و در يك
سطح از اهميت قرار ندارند . اين مصالح به ترتيب او لويت عبارت اند از : ضروريات، حاجيات و
تحسينيات. بدين معني كه توجه به حاجيات وقتي به ضروريات لطمه بزند جايز نيست؛ و
هم چنين رعايت تحسينيات در صورتي كه مانع ايجاد ضروريات و حاجيات باشد صحيح
نيست. بر اين اساس، فقها قواعدي كلي را پا يه ريزي كرده اند كه داراي فر وعات بسيار است .
مهم ترين اين قواعد عبارت است از:
۱ - الضرر يزال ۲ - يدفع الضرر العام بتحمل الضرر الخاص ۳ - يدفع أشد الضررين
بتحمل أخفهما. ۴ - درء المفاسد اولي من جلب المصالح ۵ - المشتقة تجلب التيسير
۶ - لاضَرر و لاضرار ۷ - تقدم مصلحة الج ماعة علي مصلحة الفرد ۸ - تقدم المصلحة الكبيرة علي
المصلحة الصغيرة و.