خلاصة:
پژوهش حاضربارهیافت جامعه شناسی سیاسی وبارویکردتوصیفی تحلیلی به بررسی نقش فداییان اسلام به عنوان طلایه داران اسلام سیاسی درنهضت ملی شدن صنعت نفت وسیرسینوسی آن ازهمگرایی تاواگرایی پرداخته است. ابزارجمع آوری اطلاعات کتابخانه ای واسنادی خواهدبود.فرضیه اصلی مقاله آن است که فداییان اسلام درمراحل اولیه نهضت درپیشبردنهضت ورفع موانع آن گامهای موثری برداشته لیکن پس ازملی شدن نفت این ائتلاف به دلایل گوناگونی گسسته شده است.برخی یافته های پژوهش آنست که فداییان اسلام درابتدای نهضت ملی باهدف مشترک نفی سلطه بیگانه باائتلاف میان نیروهای ملی مذهبی بامشی مسلحانه درمبارزات نهضت ملی شرکت جسته وعملکرد آنهادرراستای هم افزایی وهمگرایی کنشگران سیاسی بوده لیکن باشکل گیری دولت ملی بتدریج شکاف میان آنها ودولت بواسطه عدم تحقق اهداف موردنظر فداییان اشکاروزمینه های واگرایی آنها شکل گرفت.
ملخص الجهاز:
لذا در مراحل اولیه نهضت با تشکل ها و جریآن های مذهبی ملی موجود در مبارزه با استعمار انگلیس و خلع ید سلطه بیگانه بر منابع کشور همسو و همگام بوده و در پیشبرد نهضت گام های موثری برداشتند لیکن با روی کارآمدن دولت مصدق و بروز اختلاف بواسطه ی عدم تحقق اهداف آرمانی فداییان اسلام همچون شکل گیری و اجرای احکام اسلام و حکومت اسلامی این همگرایی به واگرایی مبدل شد.
هرچند نواب صفوی فهرست کاندیدایی که آیت الله کاشانی برای وی ارسال کرده بود مورد نقد قرار داد اما استدلال کاشانی مبنی بر نبود رجال مذهبی سیاست ورزیده در حال حاضر و لزوم استفاده از رجال سیاسی ملی ، نواب را قانع کرد و نهایتا یکی از تاریخ سازترین مجالس قانونگذاری یعنی مجلس شانزدهم با حمایت فداییان شکل گرفت (امینی ، ١٣٨١: ١٧٩-١٧٧).
نواب صفوی معتقد بود در این دوره با ورود یازده نفر از اعضای جبهه ملی و آیت الله کاشانی به مجلس و تشکیل فراکسیون قوی و منسجم اقلیت در آنجا که این اقلیت از حمایت توده مردم ایران و خصوصا تهران برخوردار و به قدری نیرو داشت که تمام مجلس و تمام مملکت را به دنبال خود می کشید لذا از این همه احساسات ارزنده و توفنده باید به نفع اسلام استفاده کرد ولی گروه مقابل می گفتند خیر باید نفت را ملی کرد (خوش نیت ، ١٣٨٥: ٧٥).
فداییان اسلام مدعی هستند قتل رزم آرا با توافق جبهه ملی و نیز آیت الله کاشانی صورت و آن ها قول دادند در صورت روی کار آمدن مصدق حکومت اسلامی اعلام و احکام اسلام اجرا شود و این همان چیزی بود که فداییان اسلام را در مقابل جبهـه ملـی قرار داد.