خلاصة:
هنگامی که مجتهد نتواند اماره‌ای برای اثبات حکم شرعی بیابد، به ناچار باید از اصول عملیه کمک بگیرد. یکی از اصول عملیه اشتغال است و محل جریان آن جایی است که مکلف علم به تکلیف دارد، اما نسبت به متعلق آن مردد است و امکان احتیاط نیز وجود دارد. از جمله مسائلی که در مبحث اشتغال مورد بررسی قرار می‌گیرد تمایز بین شبهه محصوره و غیرمحصوره است. مشهور فقها معتقدند که در صورت غیرمحصوره بودن شبهه، احتیاط لزومی ندارد؛ به همین خاطر ضوابطی را برای فرق گذاشتن میان شبهه محصوره و غیرمحصوره مشخص کرده‌اند. در این نوشتار که با روش توصیفی و تحلیلی و با استفاده از داده‌های کتابخانه‌ای انجام گرفت، به نقد و بررسی این ضوابط پرداخته شد و معلوم گردید که همگی این ضوابط دچار اشکال هستند و با بررسی ادله این نتیجه حاصل شد که عنوان محصوره و غیرمحصوره در هیچ دلیلی موضوع واقع نشده است و در مواردی که ادعا شده به خاطر عدم حصر شبهه حکم به عدم لزوم احتیاط شده، در واقع عناوین دیگری چون عسر و حرج و یا خروج از محل ابتلا علت واقعی عدم تنجز علم اجمالی بوده است.
ملخص الجهاز:
در نوشتار پيش رو با روش توصيفي و تحليلي و با استفاده از داده هاي کتابخانه اي ، اين ضوابط بررسي و نقد شده و معلوم گرديده که همه اين ضوابط دچار اشکال اند و با بررسي ادله اين نتيجه به دست آمده که عنوان «محصوره » و «غير محصوره » موضوع هيچ دليلي قرار نگرفته است و در مواردي هم که ادعا شده به دليل محصور نبودن شبهه به عدم لزوم احتياط حکم شده ، در واقع عناوين ديگري چون «عسر و حرج » يا «خروج از محل ابتلا» علت واقعي منجز نشدن علم اجمالي بوده است .
پس از ايشان نيز ديگر فقها از اين اصطلاح استفاده کرده اند؛ از جمله علامه حلي (حلي، ١٤١٤، ج ٢، ص ٤٣٨)، شهيد اول (عاملي، بيتا، ج ١، ص ٥٦) و محقق ثاني (عاملي، ١٤١٤، ج ١٢، ص ١٩٩)؛ ولي بحث از شبهه محصوره و غير محصوره در علم اصول و تفکيک بين آنها از زمان وحيد بهبهاني آغاز شد (وحيد بهبهاني، ١٤١٥، ص ٢٤٥).
اما درباره انتساب اين قول به شيخ انصاري بايد گفت چنان که در توضيح ضابطه سوم بيان شد، نظر شيخ انصاري درباره ملاک غير محصوره بودن اين است که اطراف شبهه به اندازه اي زياد باشند که عقلا به علم اجمالي شکل گرفته در اطراف آن توجه نکنند (انصاري، ١٤٢٨، ج ٢، ص ٢٧١)؛ اما محقق ناييني هنگامي که نظريه شيخ انصاري را مطرح ميکند، عبارت ايشان را تغيير ميدهد و عمده اشکالاتي هم که به ايشان وارد شده در واقع به عبارتي است که محقق ناييني اضافه کرده ، نه به قول شيخ انصاري.
(
, 
, 
)
