خلاصة:
در فلسفۀ اخلاق، بهویژه پساز کانت (1724ـ1804م / Immanuel Kant) این سوال مطرح شد که آیا انجام فعل اخلاقی به انگیزهای خارج از صرف تکلیف و الزام اخلاقی، فاقد اعتبار است و ارزش اخلاقی ندارد؟ نوع پاسخ به این پرسش، منشا تقسیم نظام های اخلاقی به دو نحلۀ کلی غایتگرا و وظیفهگرا شده است. نظریات غایتانگارانه به اعتبار اینکه خیر چه کسی را ملاک قرار میدهند، به 3 نظریۀ خودگرایی (Ethical egoism)، دیگرگرایی (Altruism)، همهگرایی / فایدهگرایی (Utilitarianism) تقسیم میشوند. این سه نظریه، با مبحث لذتگرایی پیوند خورده و مورد توجه فلاسفۀ اخلاق و عموم مردم بوده است؛ بهویژه فایدهگرایی که در مجامع علمی و نهادهای دولتی و شخصی تاثیرگذار بوده است. در این مقاله این سه نظریه تبیین، تحلیل، و تا حدی نقد شده است.
ملخص الجهاز:
تبیین و تحلیل انواع نظریات غایتانگارانه: خودگرایی دیگرگرایی همهگرایی علی عسگری یزدی 1 ، علی قنبریان2 1 دانشیار، گروه مبانی نظری اسلام، دانشگاه تهران 2 پژوهشگر پسادکتری دانشگاه تهران / فلسفۀ اخلاق ( نویسنده مسئول) چکیده در فلسفۀ اخلاق، بهویژه پساز کانت (1724ـ1804م / Immanuel Kant) این سؤال مطرح شد که آیا انجام فعل اخلاقی به انگیزهای خارج از صِرف تکلیف و الزام اخلاقی، فاقد اعتبار است و ارزش اخلاقی ندارد؟ نوع پاسخ به این پرسش، منشأ تقسیم نظام های اخلاقی به دو نحلۀ کلی غایتگرا و وظیفهگرا شده است.
نظریات غایتانگارانه به اعتبار اینکه خیر چه کسی را ملاک قرار میدهند، به 3 نظریۀ خودگرایی (Ethical egoism)، دیگرگرایی (Altruism)، همهگرایی / فایدهگرایی (Utilitarianism) تقسیم میشوند.
پ) این نظریه خودشکن است؛ زیرا بسیاری از مواضع و تصمیمگیریها بهگونهای هستند که اگر فاعل برای به حداکثر رساندن نفع شخصی خود اقدام کند، بهطرز شگفتانگیزی سود کمتری بهدست میآورد تا اینکه با تشریک مساعی عمل کند.
2 پ) سودگرایی قاعدهمحور: 3 این نظریه قواعد را محور اساسی اخلاق میداند و معتقد است که همیشه باید با توسل به یک قاعده، وظیفۀ خود را در امور جزئی مشخص کنیم، و ملاک انتخاب قواعد نیز بیشترین خیر عمومی بر «هرکس» میباشد.
ملاک انتخاب قواعد این است که کدام قاعده بیشترین خیر عمومی را برای هرکسی فراهم میکند و انتخاب، ابقا، تعویض، و تجدیدنظر در قواعد باید براساس سود آنها صورت گیرد.
گرچه به این دو قسم در کتابها و مقالات مربوط به فلسفۀ اخلاق و بهویژه مکتب سودگرایی اشاره شده است اما نگارنده تاکنون عنوانی برای آنها نیافته است.