خلاصة:
پژوهش حاضر به بازخوانی تاریخ تحولات پژوهش, و بررسی شرایط و روندهای گذشته و امروزین آن
در عالم اسلام می‌پردازد. یکی از راه‌های شناخت پدیده‌ها و امورء بررسی سیر تطوری آن‌ها در طول
زمان است. «پژوهش» مانند بسیاری از مقولات دیگر همیشه به یک شکل و معنا نبوده است؛ بلکه
به تناسب تحولات جامعه بشریء فرایند تکاملی را پشت‌سر گذاشته است. عدم درک پژوهشگران
دینی از روندهای تحولی پژوهش‌های دینی» موجب توقف آنان درگذشته و ایستایی و رکود پژوهش
در حوزه‌های علمیه خواهد شد. این پژوهش با استناد به قراین تاریخی و اظهار نظر علمای اسلام,
روندهای پژوهشی در حوزه دین را بررسی کرده است. در طلیعه اسلامء به دلیل دسترسی بی‌واسطه
مردم به ائمه معصومین (ع) به عنوان سرچشمه‌های معارف» رویکرد عمومی جریان علم» تعلیم و
تعلّم بوده است؛ اما پس از عصر معصوم (ع)» به دلیل فاصله گرفتن از فضای نصوص و پدیدارشدن
مسائل جدیدء نیاز به تنبع» تفکر و تحقیق بر نصوص دینی شدت گرفت. ابتدا حرکت پژوهش‌های
دینی به صورت تالیف و دسته‌بندی روایات نمایانگر شد؛ آنگاه به شرح» تبیین» فهم عمیق و اجتهاد
گرایید. در ابتدا اجتهاد بسیط بوده و اغلب در دایره محدودی صورت می‌گرفته است؛ اما رفته رفته
به دلیل مواجه شدن با نیازهای متکثر اجتماعی, به سمت پویایی و مسئله‌محوری سوق پیدا کرد.
موج سوم پژوهش, با نگاه توسعه‌ای (پژوهش و پیشرفت) به دنبال حاکمیت و تسری معارف دین
در تمامی علوم» ساحات و سطوح زندگی بشر در مقیاس تمدنی است.
ملخص الجهاز:
در طليعه اسلام ، به دليل دسترسي بيواسطه مردم به ائمه معصومين (ع ) به عنوان سرچشمه هاي معارف ، رويکرد عمومي جريان علم ، تعليم و تعلم بوده است ؛ اما پس از عصر معصوم (ع )، به دليل فاصله گرفتن از فضاي نصوص و پديدارشدن مسائل جديد، نياز به تتبع ، تفکر و تحقيق بر نصوص ديني شدت گرفت .
اما با تغيير و تحولات زندگي بشر، پژوهش نيز دچار تحولاتي شده است ؛ به طوري که امروزه انديشمندان در مناسبات علمي خويش ، پژوهش را مترادف «فرايند توليد علم » به کار ميبرند، و براي آن مقومات خاصي چون (تلاش و کوشش ، مسئله محوري، روشمندي و نوآوري) را ذکر ميکنند.
همچنين در اين دوره ، تنوع و حجم وسيع اطلاعات که نتيجه توجه همگاني به علم و دانش بود، معناي خاصي از تلاش و کوشش علمي که مبتني و متکي بر روش و تکنيک هاي خاص (گردآوري و تجزيه و تحليل ) است را به عنوان پيش نياز ضروري پژوهش و توليد علم اجتناب ناپذير کرد.
٤. عصر اجتهاد پويا: در گذشته به دليل بساطت مسائل و موضوعات و نيز محدوديت هايي که براي علماي اسلام در طرح مسائل جامعه و حکومت وجود داشت ، پژوهش هاي اجتهادي بيشتر در ابعاد فردي و جزئي محدود ميشد، و به همين نسبت نظريه پردازي و نوآوري محدود و در همين حد فرکاسته ميشد.
از جمله ويژگيهاي اين دوره ، تلاش در جهت ارائه روشمند پژوهش ها در قالب آثار پژوهشي (مقاله ، پايان نامه و کتب ) و تدوين روش هاي تحقيق در علوم ديني به صورت تئوريک است .
(
, 
, 
)
