خلاصة:
انسان موجودی است اجتماعی که برای بیان مقاصد و عقاید خود و همچنین آگاهی و بهرهگیری از نظریات و افکار دیگران، نیازمند به برقراری ارتباط با آنان است و در اینجاست که نویسندة هنرمند با به کارگیری زبان ادبی- هنری خویش، زمینه ساز این ارتباط میگردد. میان اجتماع، هنرمند و اثر ادبی، رابطهای زنده و جدایی ناپذیر وجود دارد. اثرهنری، واکنش روحیة هنرمند نسبت به جامعه و بیانگر عقاید و برداشتهای او از محیط اجتماعی خویش است و در این راستا، بی تردید گرایشهای ذوقی و شخصی هنرمند، نقش قابل توجّهی دارند، چه، که همواره شاهد شکلگیری آثار هنری متفاوت، در شرایط و محیطهایی یکسان هستیم.
در این مقاله، چگونگی تاثیرپذیری « رمان سووشون » از مسائل و وقایع اجتماعی و نقش جامعه در شکلگیری این اثر ادبی، مورد بررسی قرار گرفته است. از آنجا که خانم سیمین دانشور نیز در این اثر، وقایع، شرایط و تغییرات تاریخی- اجتماعی جامعة خود را در جنگ جهانی دوم، بر بستر رمان نشانده است، روش تحقیق جامعهشناسانة اینرمان نیز روش مقایسة تاریخی است. بدین منظور شرایط واوضاع داخلی ایران، خصوصا نواحی جنوبی آن درخلال جنگ جهانی دوم، بازگو و مورد بررسی قرارگرفته است.
درجوامع نوین، سه شاخص بنیادی برای طبقة اجتماعی وجود داردکه عبارتند از: درآمد، شغل وسطح تحصیلات. علاوه بر این شاخصهای بنیادی، متغیّرهای مهمّ دیگر طبقات اجتماعی عبارتند از: مذهب، ملیّت، جنسیّت، محلّ سکونت و زمینةخانوادگی. براین اساس، طبقات اجتماعی، درجامعة سووشون به دو طبقة(بالا) و (پایین) تقسیم میشوند. افراد متعلّق به طبقة بالا در این جامعه عبارتند از: حاکمان، خوانین، مالکان و زمینداران بزرگ و بازرگانان و وابستگان آنها (اعم از افراد داخلی یا خارجی) که به نحوی در بهرهرسانی و متقابلا بهرهبری، دارای منافع مشترک هستند. افراد متعلّق به طبقة پایین در این جامعه عبارتند از: دهقانان وکشاورزان، پیشهوران، ایلیاتیها، خوشهچینان و کسانی که از نظر منافع با این افراد، مشترک و برابر هستند. در این گفتار، با در نظر گرفتن متغیّرهای موثّری چون امید به زندگی؛ سلامت روانی؛ تحصیلات؛ شغل؛ رفتار سیاسی؛ ثبات زناشویی؛ وابستگی های مذهبی؛ مشارکت اجتماعی و رویکردهای طبقاتی به بررسی و ارائة نمونههایی از جامعة متصوّر در رمان سووشون پرداخته ایم و نمود برخی از فرهنگها و سنن اجتماعی همچون (ازدواج؛ داستان سرایی و شاهنامهخوانی؛ مرگ و سوگواری)-که در تکوین و تداوم اجتماعی جوامع، موثّرند- مطرح و بازگوگردیده است. در این میان به بررسی آیین باستانی« سووشون » که از دیرباز در میان مردم فارس، مرسوم بوده و وجه تسمیة رمان نیز هست، پرداخته ایم. درسراسر رمان، حضور پاره فرهنگها و آسیبهای فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و... تحت تاثیر جامعة جنگ زده و استعماری آن روزگار مردم فارس، به روشنی، مشهود و به راستی مویّد ارتباط و تاثیر متقابل میان مثلث اجتماع، هنرمند و اثر ادبی است.
ملخص الجهاز:
(برداشت نگارنده از: طبیبی، مبانی جامعهشناسی و مردمشناسی ایلات و عشایر 1371، صص 87-86) از آنجا که خانم سیمین دانشور نیز در« سَووَشون »، وقایع، شرایط و تغییرات تاریخی- اجتماعی جامعة خود را در جنگ جهانی دوم، بر بستر رمان نشانده است، روش تحقیق جامعهشناسانة این رمان نیز روش مقایسة تاریخی است.
(پیشین، ص70) بازتاب و انعکاس مسائل مذکورکه جامعة آن روز ما را تحت الشّعاع خود قرار داده بود به روشنی در جای جای رمان « سَووَشون » به تصویر کشیده شده است و این بیانگر تأثیرگذاری اجتماع و اوضاع اجتماعی در آثار ادبی و نتیجتاً در فرهنگ و ادبیات جامعه است.
چه،که در بسیاری از موارد میبینیم که علیرغم وجودِ مصائب و مشکلات در نهاد خانواده، عواملی چون عامل ایمان و عقیده، نقش بیشتری در حفظ و ثبات خانواده داشتهاند و چنانچه میبینیم یکی از مواردی که در این رمان، از طلاق و جدایی صحبت شده بود، عزّت الدّوله بودکه به طبقة بالای جامعه تعلّق داشت و از آنجا که نمیخواست بگویند مادرِ پسرش، مطلّقه است، شوهرِ نابابِ خود را تحمّل کرده و به زندگیِ با او ادامه داده بود.
برای نمونه «پدرِیوسف»که رهبریِ دینی مردم شهر را بر عهده داشت، مشارکت و نقش بیشتری در اجتماع داشت به طوری که برخی از مخالفانش از ترس این که فتوای جهاد بدهد، با او کنار میآمدند و یا خودِ «یوسف» که خان بود و با پنج نفر دیگر از مالکان شهر همقسم شده بودند که محصولِ خود را به بیگانگان نفروشند و علیرغم مخالفتهای بسیاری از افراد، موفّق شدند و یا «ملک رستم» و«ملک سهراب»که از خوانین بودند، نقش مهمّی در جنبشهای عشایر داشتند.