نقد ماهیت و مولفه‌های معرفتی دینی و امر سیاست در اندیشۀ عبید زاکانی مقالة

مطالعات تاریخ اسلام زمستان 1402- شماره 59 التصنيف ب (Ministry of Science/ISC (‎30 صفحة - من 7 إلی 36 )

الکلمات المفتاحية: عدالت معرفت دینی سیاست مغول خرد عبید زاکانی ماهیت دین Religion Nature politics justice Mongols religious episteme wisdom. Obeid Zakani عبید دین سیاسی مذهب نقد شاه دیانت

fa en

خلاصة:

هجوم مغولان به ایران سومین تجاوز بزرگ به کشور بود که برای مدتی طولانی بر تمامی امور سیطره یافت. مغولان برخلاف یونانیان و اعراب هیچ ویژگی تمدنی و دینی نداشتند؛ به همین دلیل به شاکلۀ جامعه ایران که سیاست و دیانت بود، آسیب بزرگی وارد ساختند. حکومت در طول تاریخ ایران در کنار دین قرار داشت و شاه در فرهنگ ایرانی حافظ کشور و دین رسمی بود، اما در دورۀ ایلخانان مغول حکومت در اختیار صحراگردانی بود که به سیاست نگاه بدوی داشتند. همچنین آنان برخلاف اعراب مسلمان در پی حاکم کردن دین نبودند. چنین نگاهی موجب شد سیاست و دیانت در ایران به انحطاط دچار شود؛ وضعیتی که در توصیف برخی متون فارسی با ابتذال پیوند می‌خورد. این آسیب که ریشه در گذشته و قرن پنچم قمری داشت، با حاکمیت مغولان به وضعیت اسفناکی رسید. ویژگی این آسیب، فقدان خرد در جامعه و به تبع آن در سیاست و دیانت بود. عبید زاکانی یکی از نخبگان ادب و فرهنگ فارسی است که در آثار خود این آسیب منجر به انحطاط و ابتذال را تصویر کرده است. در این مقاله با رویکرد توصیفی-تحلیلی تلاش شده است ویژگی‌ها و پیامدهای چنین آسیب و انحطاطی از نگاه عبید زاکانی بررسی شود. یافته‌های این مقاله حاکی از آن است که عبید زاکانی را می‌توان اندیشمند انحطاط نامید؛ اندیشمندی که نه تنها آسیب را توصیف کرد، بلکه برای آن راه حل دارد. خرد و عدالت راه حل او برای رهایی از انحطاط و ابتذال است. با فقدان این دو مؤلفه، اخلاق جامعه بزرگ‌ترین قربانی است. آنچه عبید تصویر کرده، در دورۀ حاکمیت آل مظفر و از نتایج حملۀ مغول است. درواقع، انحطاط نتیجۀ تجاوز در بلندمدت است.

ملخص الجهاز:

org/0009-0006-1065-5993 Receive Date: 2023/10/2 Accept Date: 2024/01/6 مقدمه يورش مغولن به ايران سرآغاز دگرگونيهايي در ابعاد مختلف در تاريخ ايران بوده است؛ يورشي که ميتوان گفت افقهاي متفاوتي در عرصة سياست، اجتماع، فرهنگ و ديانت گشود و تغييراتي را در سياست و ديانت سرزمين ايران سبب گشت که خبر از آغاز دوراني تازه ميداد؛ دورهاي که برخي انديشمندان ايراني از آن به عنوان »وجدان نگونبخت ايراني« )طباطبايي، ١٤٠١: ٢٢٢( ياد کردهاند؛ هرچند که پيشتر ورود ترکان به ايران، بهخصوص با حاکم شدن سلجوقيان، سرزمين ايران را متأثر از خويش کرد و به گونهاي با تعصبات مذهبي و ابراز وفاداري به خلفت عباسي، به توليد سياست و ديانت خاص خود پرداخته بود؛ دورهاي که با وجود فقيهان متشرعي چون غزالي و امام فخر رازي، خردورزي زخمهايي برداشت و گروههايي مانند معتزله که خردورزانه به دين مينگريستند، کامل از ميان برداشته شدند و فرصت براي تندرويهاي مذهبي و خرقهخواراني فراهم شد که ديانت را بر طريق تعبد و تسليم جستوجو ميکردند و چنان فضاي مناسبي براي انديشههاي خود فراهم کردند که حتي خليفة قدرتمند عباسي ناصر لدين ال نيز جامة فتوت بر تن کرد؛ هرچند وي در انديشة بهرهوري سياسي از آن بود. پنهان شدند در عدم آباد جور و ظلم تا عدل پادشاه جهان گشت آشکار )همان، ٢٥( برخي نگاه عبيد به سياست را به نگاه ولتر و ماکياولي مانند ساختهاند )حلبي، ١٣٩٧: ٩( که البته اثبات چنين ادعايي بسيار سخت مينمايد، اما ميتوان گفت عبيد به عنوان کسي که در دستگاه حاکميت سمت سياسي داشت و سپس از آن فاصله گرفت، اين توانمندي را داشت که به قدرت به مانند يک دستگاه سياسي تأثيرگذار بر جامعه، نقدهاي جدي وارد سازد؛ زيرا دريافته بود که دستگاه سياست ميتواند تا درونيترين ليههاي وجودي آدمي را متأثر از خويش سازد و اخلق و حالت دروني انسان را دگرگون کند.

استلام ملف الإرجاع :
(پژوهیار, , , )

تحميل
تحميل HTML

رابط قصير:

صفحة:

دخول / الاشتراک

تحتاج الدخول لعرض محتوى المقالة. إذا لم تكن عضوًا ، فتابع من الجزء الاشتراک.

دخول