ملخص الجهاز:
"هرگز انسان،بلکه هرذی شعوری در کارهائی که با شعورد و اراده انجام میدهد از غرض و هدف خالی نبوده و کاری از که هیچگونه نفع عائد ندارد، انجام نخواهد داد،همین مشاهدهء اغراض در افعال ارادی خودمان و قیاس حال هر فاعل علمی دیگر بحال خودمان میباشد که ما را وا دارد باین پرسش میکند که: «غرض خدای جهان(که مصداق یک فاعل علمی است)از آفرینش چیست؟» ولی آیا همین اندازه از مشاهده و قیاس صحت این سؤال را میتواند تضمین نماید؟ و آیا حکم و خاصیتی را که در پارهای موارد یافتیم میتوان بهمهء موارد توسعه و تعمیم داد؟پاسخ این پرسشها منفی و تنها راه حل قطعی تجزیه و تحلیل معنی غرض میباشد،زیرا راهی برای استقراء و تتبع موارد نداریم.
البته چنانکه روشن شد در نظر بدوی موضوع غرض را مخصوص فاعلهای اختیاری که با شعور و اراده مجهز میباشد و کارهای اختیاری آنها،میدانیم ولی اگر تا اندازهای دقیقتر شویم خواهیم دید که همه آثار و خواصی که بواسطهء آنها برای افعال و فاعلهای اختیاری،«غرض»اثبات کردیم بیکم و کاست در عاملهای طبیعی و افعال طبیعی آنها موجودند زیرا هر عامل طبیعی و هر مرکب مادی نیز مانند یک فاعل اختیاری با قوائی مجهز میباشند که برای رفع حاجت و اقتضای طبیعت خویش آنها را بکار انداخته و با انجام دادن حرکت مخصوصی که عمل اوست،حاجت خود را رفع و نقیصهء خود را تکمیل میکند و همان چیزی که اثر فعالیت او است،هم با فعالیت او ارتباط مستقیم و منظمی دارد و هم با خود او؛چنانکه در مورد فعالیتهای اختیاری همان طور بود."