خلاصة:
کشف مقادیر فراوانی از سنگهای نیمه قیمتی-بویژه سنگ لاجورد،عقیق،فیروزه،یشم-در میان یافته- های باستانشناختی،پژوهشگران را به شناسایی معادن آنها،سازوکارهای مبادلات تجاری و راههای ارتباطی بین جوامع گذشته ترغیب نموده است.در این میان سنگ لاجورد به دلیل ویژگیهای منحصربهفردش از هزارهء چهارم ق م مورد توجه جوامع روبهرشد منطقه خاورمیانه بوده است.جغرافیدانان سدههای گذشته به مناطق مختلفی از ایران اشاره میکنند که دارای معادن سنگ لاجورد بودهاند،اما تاکنون شواهدی از این معادن بدست نیامده است.یقینا معادن بدخشان مهمترین معدن این سنگ در منطقه خاورمیانه بوده است.از طرفی تحولات ایران در اواخر هزاره چهارم و در هزارهی سوم ق م موجب گردیده است که مسیر عبور سنگ لاجورد-در طول این دو هزاره-از معادن آنها به استقرارهای در آستانه شهرنشینی ایران و بین النهرین تغییر نماید.در این مقاله کوشش شده است با بررسی نظرات ارائه شده در زمینه تجارت لاجورد،مسیرهای عمده مبادلات این کالای مهم نیز باتوجه به تحولات پیشگفته ترسیم گردد
ملخص الجهاز:
"در خصوص شبکهی تجاری فوق جورجینا هرمن معتقد است که تجارت سنگ لاجورد از بدخشان افغانستان تا بین النهرین شمالی و جنوبی از طریق جاده خراسان بزرگ و توسط تجاری که تمام این راه را میپیمودند صورت گرفته است (در این زمینه بنگرید به: .
درهرحال از نقش شهر سوخته و شهداد در تولید و تجارت سنگ لاجورد تردیدی نیست،اما برای تجارت آن با سومر باید به این نکته نیز توجه داشت که این مسیر طولانی،و در ضمن بسیار مشکل بوده است.
برای شهر سوخته وجود صحراهای بزرگ میتوانست یک مانع عمده در تجارت زمینی آن باشد،لذا احتمالا لاجورد از بدخشان و در طول رودخانهی هیرمند به شهر سوخته میرسید و پس از کار بر روی آن شاید از طریق استقرارهای دیگر به دریا منتقل و از آنجا در طول خلیجفارس به سومر میرسید هرچند،چنانچه در داخل ایران مخصوصا ناحیه کرمان و یزد اگر یک معدن لاجورد تأیید میشد،میتوانست بسیاری از ابهامات را روشن سازد.
حاصل سخن صرفنظر از این نقطه نظرات اقتصادی که در خصوص تجارت سنگ لاجورد وجود دارد و لازم است که در جای خود بدانها نیز توجه کنیم، باتوجه به شواهد و مدارک باستانشناختی میتوان مسیرهای عمدهای را که لاجورد بدخشان و کویته؟از طریق آنها به ایران رسیده است،در سه مسیر عمده دانست که بشرح ذیل است.
(نقشه شماره 2) 1-جادهی خراسان بزرگ:که در یکسوی آن «شورتوغای»که احتمالا یک مستعمرهی هاراپائی بوده است،دیده میشود و در طرف دیگر آن تپه گورا-که یک مکان مصرفی لاجورد بوده استـ-در بین النهرین شمالی قرار گرفته است و در طول آن استقرارهای مهم ایران از جمله تپه حصار نقش تولیدی و ترانزیتی مهمی را ایفا کردهاند."