خلاصة:
پژوهش در هنرهای سنتی ایران،علاوه بر شناسایی جنبههای هنری و فنی آثار گذشتهی این مرز و بوم ابعاد فرهنگی و تاریخی دوران خود را پیشروی تحقیقکنندگان میگذارد.بدیهی است که دسترسی به این ابعاد زمانی که این آثار دارای تزیین نوشتاری باشند و به زبان معمول دادههایی را در اختیار بگذارند، آسانتر صورت خواهد پذیرفت. آثار هنری سنتی در دورههای مختلف،بهویژه پس از ظهور فرهنگ غنی اسلام در ایران با توجه به تاکید این آیین بر علم و سوادآموزی و رویکرد مثبت آن در بهرهگیری از هنر خوشنویسی،از تزیین نوشتاری بسیار بهره بردهاند.البته استفاده از خطنگارهها صرفا جنبهی تزیینی نداشته و بیشتر به منظور پیامرسانی و نشان دادن جایگاه یک مسئله به کار رفته است.دورهی صفویه نیز یکی از دورانهای پررونث و شکوفای هنرهای سنتی ایران است.دو هنر-صنعت قالیبافی و فلزکاری در این دوره هنرهای مطرحی هستند. در این مقاله که با هدف شناسایی جایگاه خطنگاره در آثار فلزکاری و قالیبافی دوره صفویه تنظیم شده است،نمونههایی از اشیاء فلزی و قالیهایی که دارای خطنگاره با محتوای قرآنی هستند از جمله 7 مورد قالی و 9 مورد فلز مورد بررسی قرار گرفته و به لحاظ مضمون و جایگاه خطنگاره در ترکیببندی اثر و رابطه میان این دو با نوع و کاربرد نمونه بررسی شده است.پیش از آن نیز وضعیت این دو هنر در دورهی صفویه مورد مطالعه قرار گرفته است.اغلب قالیهایی که در آنها آیات قرآنی بافته شده،یا قالیهای موقوفه بوده یا قالیچههای سجادهای و تزیینی که امکان لمس آنها توسط افراد بیوضو کمتر بوده است بنابراین قالیهای دارای خطنگارهی قرآنی در این دوره از نوع قالیچه است. آن دسته از اشیاء فلزی آیات قرآنی به کار رفته،کاربرد خاصی داشتهاند و عموما برای مقاصد آیینی و مذهبی به کار رفتهاند.محتوای آیات به کار رفته در هردو گونه(قالی و فلز)را بیشتر حجم و اهمیت کاربردی آیه تعیین کرده است.از اینرو هنرمند بیشتر از سورههای کوچک جزء سیام قرآن و آیه الکرسی و آیات کوتاه که پیامی در خود دارد استفاده نموده است. روش گردآوری مطالب این مقاله روش کتابخانهای است و تنظیم آن با تکیه بر اسناد و به شیوهی توصیفی-تحلیلی و مقایسهای صورت گرفته است. سؤالات اصلی:1-مضامین قرآنی نهفته در خطنگارههای قالی و فلز دوران صفویه چیست؟ -2 آیا استفاده از مضامین قرآنی در قالی و فلز بر نوع کاربرد آن،تأثیر داشته است؟ اهداف اصلی:1-شناخت نوع مضامین قرآنی به کار رفته در قالی و فلز صفویه -2 دستیابی به تمایز و تشابه خطنگارههای قرآنی به کار رفته در قالی و فلز صفویه
ملخص الجهاز:
در این مقاله که با هدف شناسایی جایگاه خطنگاره در آثار فلزکاری و قالیبافی دوره صفویه تنظیم شده است،نمونههایی از اشیاء فلزی و قالیهایی که دارای خطنگاره با محتوای قرآنی هستند از جمله 7 مورد قالی و 9 مورد فلز مورد بررسی قرار گرفته و به لحاظ مضمون و جایگاه خطنگاره در ترکیببندی اثر و رابطه میان این دو با نوع و کاربرد نمونه بررسی شده است.
همچنین خط نستعلیق،که عروس خطوط اسلامی است و با طرحهای گردان نیز همنوایی دارد به تدریج در قالی معمول میگردد اما برای اینکه به صورت درخور و زیبا به عمل آید نیاز به رجشمار بالای قالی و دو پودبافی در بافت دارد،بنابراین این خط در قالی عشایری و ایلیاتی و درشتباف و یک پود کمتر مورد استفاده قرار میگیرد و جایگاه آن قالیهای نفیس دورهی صفویه و برای نگارش شعر و نظم پارسی و بعضا مضامین مذهبی عربی و آیات میباشد.
یکی از این دو قالیچه،قالیچهی محرابی معروف به سجاده سالتینگ است که دارای ابعاد 160*112 بوده13و در موزهی توپقاپیسرای استانبول نگهداری میشود(تصویر 3) در قسمت محراب این قالیچه فی مابین حاشیهی کوچک درونی و نوار جداکنندهی متن از محراب آیه 23 سورهی حشر14تا قسمتی که اسماء الهی است در قسمت راست فوقانی قالی سپس چپ فوقانی اسماء اللّه در قابهای متقارن بار رنگهی مختلف نوشته شده است.
در حاشیهی کوچک درونی در قسمت فوقانی آیهی 35 سوره نور17تا نیمهی آیه نقش بسته است و در نوار جداکنندهی متن از محراب آیات 80 و 81 سورهی اسراء18 نوشته شده است.