خلاصة:
تاریخ‌نگاری ایران در دورهء ایلخانان به نام‌های تنی چند از دیوان‌سالاران برجستهء ایرانی مزین شده که از آن میان است عطاملک جوینی نویسندهء تاریخ جهانگشای، و خواجه رشید الدین فضل الله همدانی،صاحب جامع التواریخ.این دو مورخ دیوان‌سالار با گرایش‌ها و دیدگاه‌های متفاوت به تدوین دو کتاب ماندگار و برجسته تاریخی دست زدند که بیشترین اختلاف‌نظرهای آنان را می‌توان در چگونگی ارائه مطلب درباره اسماعیلیان مشاهده کرد.در این مقاله تلاش بر آن است تا اختلاف‌نظرها و عوامل تأثیرگذار در نوع نگاه آن در تدوین تاریخ اسماعیلیان مورد تأمل قرار گیرد.
ملخص الجهاز:
"این تفاوت‌ها و تضادها در برخی از موضوع‌ها نمایان‌تر و به گونه‌ای مؤثرتر در بررسی ماهیت تاریخ‌نگاری هردو کتاب هستند که از آن میان می‌توان به تفاوت‌های پنهان و آشکار این دو اثر در کیفیت بیان رویدادهای تاریخی و اخبار مربوط به فرقهء مذهبی -سیاسی اسماعیلیه اشاه کرد،چنان‌که در یک نگاه کلی،تاریخ جهانگشای جوینی، بر خلاف نوشته‌های خواجه رشید الدین فضل الله،آمیخته به لعن و نکوهش اسماعیلیان و به اعتباری«ملاحده قلاع»(جوینی،1937:106-102/2)است و باید در این نکتهء بس مهم تأمل کرد که با توجه به پیوندهای علمی-تاریخی استواری که میان جهانگشا و جامع التواریخ وجود دارد،چرا چنین تفاوت‌های آشکاری دربارهء فاطمیان و نزاریان در مندرجات این دو کتاب وجود دارد و عوامل و دلایل بروز این تفاوت‌ها چیست؟1-عوامل اختلاف دیدگاه بررسی بینش شخصی و روش تاریخ‌نگاری خواجه رشید الدین و عطاملک،زمان زندگی،چگونگی تفحص علمی،گرایش‌های مذهبی،شرایط اجتماعی،سیاسی و فرهنگی ایران در زمان هریک از این دو مورخ نامدار،بیان‌کنندهء آن است که دلایل بروز اختلاف و گاه تضاد در آثار این دو مورخ در سه عامل اساسی نهفته است: -زمان نگارش.
اگرچه خواجه رشید الدین این‌گونه به تألیف تاریخ بپردازد،اما عطاملک جوینی که گویی تب صیانت از مذهب اهل سنت را در دل می‌پرورد،با تشریح چگونگی پیدایش شیعه،نوع نگاه خود را به تاریخی که در دست نوشتن داشت-در نخستین بخش مربوط به باطنیان-این‌چنین بیان می‌کند:«بعد از ایام خلفای راشدین صلوات الل‌ق علیهم اجمعین، درمیان اسلام جماعتی پیدا شدند که ضمایر ایشان را با دین اسلام الفتی نبود و عصبیت مجوس در دل‌های این طایفه رسوخ داشت»."
(
, 
, 
)
