ملخص الجهاز:
"سپس نویسنده متوجه میشود که منظور از واژهء دیلمون1در متون بین النهرین باستان به مفهوم نام جغرافیایی خاصی نبوده که بتوان مکان آن را در جغرافیای طبیعی کنونی یافت،بلکه منظور از واژهء دیلمون شرقی به معنای عام آن بوده است،چرا که در نظر سومریان و بابلیان معنای دیلمون برابر با شرق(محل طلوع خورشید)بوده است.
چنانکه گور؟-نیایشگاه صخرهای قدمگاه در اواخر دورهء هخامنشی و احتمالا در زمان اردشیر دوم ساخته میشود که بیانگر اجرای رسم ایلامی در آیین مغان میباشد که این رسم در نقش کورانگون دیده میشود.
در اواخر دورهء هخامنشی و احتمالا از زمان اردشیر دوم به بعد به برخی از ساتراپها اختیاراتی داده شده که میتوان یکی از این آزادیها را ایجاد گور دخمهها برای ساتراپها یا حاکمان منطقهء لیکیه و ماد نام برد.
2-گور دخمههایی با نیمستونهایی در ایوان ورودی مانند: گور دخمه قیزقاپان و دائو دختر که هردو دارای سرستون ایوانی هستند و به نظر میرسد در پایان حکومت هخامنشیان و در زمان حمایت اسکندر ایجاد شده باشند که این امر نفوذ ملموس حجاران ایوانی را نشان میدهد.
3-گور دخمههای فخریکا و روانسر که به نظر میرسد هردو این دخمهها پس از پایان حکومت هخامنشیان و احتمالا در دورهء سلوکیان ساخته شده باشد.
ازاینرو گمان میرود در دورهء هلنیستی ایجاد گور دخمه منسوخ میشود و تنها معماری صخرهای این دوره غار دست کند کرفتو میباشد.
(تصویر 3)به نظر میرسد در دورهء اسلامی توسعه معماری صخرهای با کاربری نیایشگاه یا محل تدفین ارتباط نزدیکی با گسترش عقاید صوفیگری داشته باشد،چنانکه با حملهء مغول به ایران تصوف در ایران گسترش یافته به گونهای که سرانجام با پیدایش دولت صفوی در سراسر کشور آثار معماری صخرهای فراوانی ایجاد میگردد."