خلاصة:
تأویل در شیوه تفسیری ملا صدرا مؤید این معناست که وی«تأویل»را روشی میداند که از سه طریق وحی (قرآن)و تحلیلات عقلی(برهان)و تهذیب نفس(عرفان)میتوان به دریافت آن نایل آمد.نبوغ ملا صدرا در این بود که این سه طریق را که به حقیقت واحدی منتهی میگردند،با یکدیگر ترکیب کرده و ناسازگاریهای ظاهری آنها را بکمک«تأویل»مرتفع نماید.وی بارها بر این امر تأکید دارد که در تأویل شرط اساسی موافقت با کتاب و سنت است،بگونه‌یی که آن دو بر حق بودنش را شهادت دهند و در صورت عدم شهادت،چنین تأویلی از سنخ فروع عبث و گزاف و از شاخه‌های فسوق و کفر و خلاف است.
ملخص الجهاز:
"اگر آن رودخانه ناگهان وارد ملا صدرا در مقدمه کتاب الحکمة المتعالیة و همچنین در دیباچه مفاتیح الغیب و شرح اصول الکافی از کوته‌فکری و تنگ‌نظری این جماعت مینالد و آنان را به حنابله و جماعت اهل حدیث عالم تسنن تشبیه میکند که خفاش‌صفت دیدگان خویش را بر مشاهده انوار و اسرار حکمت و معرفت بسته و تعمق و تأمل در آیات قرآنی و احادیث اهل بیت(ع)را بدعت و ضلالت میدانند.
62 از موارد دیگری که موجب اختلاف بین این دو گروه شده،اینست که اهل تأویل منحصرا تأویل را در بحث صفات و تشبیه پذیرفته‌اند و در سایر مطالب چون مسائل امور اخروی معتقدند که باید آیات را حمل بر ظاهر نمود و تأویل را در این موارد جایز نمیدانند لکن تأویلگرایان مطلق،در بحث تأویل خود را مقید به صفات نساخته،بلکه در سایر امور نیز تأویل را جایز دانسته‌اند و این امر باعث شده که علاوه بر اهل تأویل مفسران دیگری چون ملا صدرا با آنها به مخالفت برخیزد و چنین تصریح نماید: حمل الفاظ و ظواهر آیات قرآن و کلمات مشابه آن‌که در کتاب و سنت آمده،بمجرد تخییل و تمثیل بی‌آنکه قائل به حقیقت دینی و اصل ایمانی باشیم،امری نادرست و غیر جایز است بلکه این کار بمنزله گشودن باب سفسطه و تعلیل و مسدود نمودن باب هدایتجویی در آیات قرآن است،زیرا که جایز دانستن اینگونه تخییلات و تمثیلات،بدون توجه به حقایق دینی منتهی به سد باب اعتقاد درباره معاد جسمانی،عذاب قبر،صراط،حساب، میزان،بهشت و دوزخ،حور،غلمان و سایر مواعید که در شرع از آنها یاد شده میگردد، زیرا با توجه به فرض مذکور برای هرکس جایز است که هریک از این امور را حل بر تخییل نموده و حقیقت عینی برای آنها قائل نشود."
(
, 
, 
)
