ملخص الجهاز:
"ثانیا ناصر خسرو شاعر حکیم کرارا از ایرانشهری در زادالمسافرین نام برده است و اسم چند کتاب او را ذکر کرده است و اشارات او برمیاید که این مرد علاوه براینکه در هیأت و نجوم و ریاضی استاد بوده است حکیم و فیلسوف نیز بوده و نسبت به محمد بن زکریای رازی -------------- (1)-بواسطهء نقصی که قبل از این عبارت در متن چاپی الآثار الباقیه هست معلوم نمیشود که مراد از روز روباه چیست،ولی بکمک کتاب قانون مسعود همان مؤلف میتوان دانست که مراد روز بهار جشن است در آذر ماه که میگفتند آن روز خراسانخره یعنی روباههای پرنده ظاهر شدند که در عهد کیان نشانهء سعادت ایشان بود(به قانون مسعودی ص 462 ج 1 رجوع شود).
این جمله که یاد کردیم قول آن گروهست که مر مکان را قدیم گفتند،چون حکیم ایرانشهری که مر معنیهای فلسفی را به الفاظ دینی عبارت کرده است اندر کتاب جلیل و کتاب اثیر و جز آن،مردم را بر دین حق و شناخت توحید بعث کرده است؛و پس ازو چون محمد زکریای که مر قولهای ایرانشهری را به الفاظ زشت ملحدانه باز گفته است و معنیهای استاد و مقدم خویش را اندر این معانی بعبارتهای موحش و مستنکر بگزارده است تا کسانی را که کتب حکما را نخوانده باشند ظن اوفتد که این معانی خود استخراج کرده است؛و از آن قولهای نیکو که ایرانشهری گفته است یکی اندر باب قدیمی مکان است که گفته است«مکان قدرت ظاهری خدای است»و دلیل بر درستی این قول آن آورده است که قدرت خدای آن باشد که مقدورات اندرو باشد،و مقدورات این اجسام مصور است که اندر مکان است،و چون اجسام مصور که مقدورات است از مکان بیرون نیستند درست شد که خلأ یعنی مکان مطلق قدرت خدای است،قدرتی ظاهر که همهء مقدورات اندر اویند؛و زشت کردن محمد زکریا مر این قول نیکو را نه چنانست1که گفته است«قدیم پنج است که همیشه بودند و همیشه باشند،یکی خدای،و دیگر نفس،و سدیگر هیولی،و چهارم مکان،و پنجم زمان»،و زشتگویتر از ان[آن]باشد که مر خالق را با مخلوق اندر یا یک جنس شمرد."