خلاصة:
فقه سیاسی همانند هر دانش دیگری دارای مفاهیم، روش و سیر تحول اندیشگی خاص خود است؛ و مانند هر دانش دیگری در خلاء شکل نگرفته، بلکه در شرایطی خاص تأسیس و با تحولاتی به صورت امروزین در آمده است.فهم یک دانش، چیزی جز ردیابی نحوه شکلگیری و تحولات رخ داده در مفاهیم اساسی آن نیست. بر این اساس، فهم دانش فقه سیاسی نیز منوط به درک شرایط شکلگیری و قبض و بسط مفاهیم آن در دورههای مختلف است.تأسیس دولت صفوی و الزامات عملی و نظری آن، زمینهای برای تحول در مفاهیم اجتماعی فقه و ورود عناصری جدید در فقه سیاسی شیعه بود که از نظر کمی و کیفی قابل توجه است. در این نوشتار وجوهی از این آثار مورد بررسی قرار گرفته است.
ملخص الجهاز:
"138 مقدس اردبیلی (993ق) نیز با تکرار فرضیه فوق، فقیه جامع الشرایط را نایب امام تلقی میکند، 139 در همین حال میافزاید: حاکمان صفوی، جائران مؤمن (شیعیان فاسق) هستند و اگر کسی حاکم مؤمنی را به خاطر محبت او به مؤمنین و دفاع او از ایمان و مؤمنین، و به خاطر اینکه او مانع تسلط مخالفان بر اهل ایمان و مانع قتل ایشان باشد، و به خاطر اینکه دشمنان ایمان و مؤمنین را از آنها رد میکند، دوست داشته باشد، در مصداق «رکون به ظالمین» داخل نمیشود؛ چرا که او در حقیقت، ایمان و حفاظت از مؤمنین را دوست داشته است، نه آن شخص و فسق و فجور او را و این حکم در مورد سنی و کافر و فاسق نیز صادق است.
پس از محقق کرکی، میر محمد باقر داماد (1041ق) نوه دختری او، نه تنها به تصدیق نظریه وی پرداخت، بلکه ادعای قویتری را مطرح کرد و گفت امام، یا فردی منصوب از جانب او، یا کسی که شایسته است به عنوان نایب عام امام عمل کند، یعنی فقیهی که جامع علوم اجتهاد و شرایط افتا باشد، میتواند نماز آدینه را برپا دارد.
اما آقا جمال خوانساری (م 1122ق) معتقد است که قول به وجوب عینی نماز جمعه حتی به عنوان یک قول شاذ در کتابهای فقهی نیامده است، وی تصریح میکند: «در عرض ششصد هفتصد سال بعد از زمان حضور ائمه علیهم السلام؛ تا آن زمان که شیخ زین الدین (شهید ثانی) که از متأخرین است و از زمان او تا این زمان، صد و کسری باشد، این قول احداث شده و به بعضی نسبت دادهاند."